Samarqand davlat universiteti fizika fakulteti umumiy fizika kafedrasi

Rigi – Ledyuk effekti.
Temperatura gradiyenti hosil qilingan yarimo’tkazgichni temperatura gradiyentiga perpedikulyar yo’nalgan magnit maydoniga kiritganimizda unda dastlabki issiqlik oqimi va B ning yo’nalishiga pependikulyar bo’lgan temperaturalar farqi hosil bo’ladi (6–rasm). Ko’ndalang temperatura gradiyentini quyidagi ko’rinishda yozish mumkin:
(9)
bu yerda S – berilgan modda xossalarini xarakterlovchi Rigi–Ledyuk doimiysi.
Rigi–Ledyuk effekti diffuziyalanuvchi zaryad tashuvchilar zaryad bilan birga issiqlik ham tashishlari bilan (issiqlik o’tkazuvchanlik) bog’langan. Magnit maydonisiz issiqlik oqimi namunaning issiq uchidan uning sovuq uchiga qarab, ya’ni –_xT ga parallel yo’nalgan bo’ladi. Magnit maydonida diffuziya va issiqlik oqimlari Lorens kuchi ta’siri ostida qandaydir burchakka buriladi. Shuning uchun issiqlik oqimining Y o’qi bo’ylab yo’nalgan tashkil etuvchisi yuzaga keladi va u temperatura gradiyentining _yT tashkil etuvchisining paydo bo’lishiga olib keladi. Berilgan diffuziya yo’nalishida Lorens kuchining yo’nalishi zaryad tashuvchilar ishorasiga bog’liq bo’lganligi uchun issiqlik oqimining burilish burchagi va unga mos ravishda S doimiy ham musbat va manfiy ishorali zaryad tashuvchilar uchun turli ishoralarga ega bo’ladi.


Bo’ylama termomagnit effektlar.
Ferromagnitlarmetal va yarimo’tkazgichlarda yuqorida qaralgan ko’ndalang effektlar birgalikda bo’ylama termomagnit effektlar ham kuzatiladi. Agar yarimo’tkazgich namunasida X o’qi yo’nalishida dastlabki issiqlik oqimi mavjud bo’lsa va unga ko’ndalang magnit maydonini ulaganimizda nafaqat ko’ndalang balki yana bo’ylama potensiallar farqi ham hosil bo’ladi (Nernst–Ettingsgauzenning bo’ylama effekti). Bu effektni termoeyukning ko’ndalang magnit maydonidagi o’zgarishi deb talqin qilish mumkin.
Agar magnit maydoni ulanganidan keyin X o’qi bo’ylab issiqlik oqimi doimiy tarzda ushlab turilsa, u holda Y o’qi bo’ylab yuzaga keladigan ko’ndalang temperaturalar farqidan tashqari X o’qi bo’ylab bo’ylama temperaturalar farqi ham hosil bo’ladi (Rigi–Ledyukning bo’ylama effekti). Uning paydo bo’lishiga issiqlik o’tkazuvchanlikning magnit maydonida o’zgarishi sabab bo’ladi.
Shuni qayd qilamizki kinetik koeffisiyentlar qiymatlari namuna bilan atrof muhit o’rtasidagi issiqlik almashinuvi o’zgarganida o’zgarishi mumkin ekan. Shuning uchun izotermik va adiabatik effektlar farqlanadi. Izotermik effektlar deganda Y va Z o’qlari bo’ylab ko’ndalang temperaturalar gradiyentlari nolga teng bo’lganida yuzaga keladigan effektlar tushuniladi. Adiabatik effektlar deganda esa ko’ndalang issiqlik oqimlari nolga teng bo’lgan sharoitlardagi effektlar tushuniladi. Rigi–Ledyuk effekti izotermik effekt bo’la olmaydi, chunki u kuzatilishi uchun temperaturalar gradiyenti hosil qilinishi kerak. Qarab chiqilgan effektlardan tashqari ko’chish hodisalariga diffuziya va issiqlik o’tkazuvchanlik jarayonlari ham kiradi.
Turli kinetik koeffisiyentlar: elektr o’tkazuvchanlik, Xoll doimiysi, termoeyuk va boshqalar qiymatlari harakatchan zaryad tashuvchilar xossalari: ularning zaryadi, massasi, kristalldagi energetik spektri hamda ularning kristall panjara bilan o’zaro ta’sirining o’ziga xosliklari bilan sezilarli darajada bog’liq bo’ladi. Shuning uchun kinetik hodisalarni tadqiq qilish yarimo’tkazgichlardagi elektron jarayonlar haqida keng ma’lumotlarni beradi.