Samarqand davlat universiteti filologiya va tillarni o’qitish: O’zbek tili yo’nalishi 301-guruh talabasi sheraliyeva umidaning sossyurning lingvistik ta’limoti va lingvometodika fanidan seminari

SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI FILOLOGIYA VA TILLARNI O’QITISH:O’ZBEK TILI YO’NALISHI 301-GURUH TALABASI SHERALIYEVA UMIDANING SOSSYURNING LINGVISTIK TA’LIMOTI VA LINGVOMETODIKA FANIDAN SEMINARI

MAVZU: ICHKI TILSHUNOSLIK VA TASHQI TILSHUNOSLIK

• REJA:
• 1.    Tilning ichki xususiyatlarini ta’riflashda olim nimalarga e’tibor qaratadi? 2.    Tilning tashqi unsurlari haqida mulohazalar. 3.    F. do` Sossyurning ichki va tashqi tilshunoslikka oid bergan ta’riflari

Til tilshunosligi hamda nutq tilshunosligini yaratish lozimligini asoslab va har ikki tilshunoslikka xos umumiy xususiyatlarni belgilab bergandan keyin, do` Sossyur til va uning tizimiga begona, bir so`z bilan aytganda, tashqi tilshunoslik nomi bilan ma`lum bo`lgan har qanday narsani til tushunchasi doirasidan chiqarib tashlash lozimligi haqida yozadi. Shu bilan birga, muallif tashqi tilshunoslikning juda muhim masalalar bilan shug`ullanishi, nutqni o`rganayotganda aynan uni nazarda tutishlarini ham unutmaydi.

Tashqi tilshunoslikka, do` Sossyurning o`rinli ta`kidlashicha, tilshunoslik bilan etimologiya tutashgan joydagi barcha narsalar, til tarixi va irq yoki tamaddun (sivilizatsiya) tarixi orasida barcha aloqalar kiradi

“Tilning biz  tomondan berilgan ta’rifi  «til» tushunchasidan, garchi   tilshunoslik juda muhim sohalar bilan shug’ullansa ham, garchi nutqiy  faoliyatni o’rganishga  kirishayotganda aynan uni nazarda tutsalar ham, uning jismi va sistemasiga  yot, bir so’z bilan aytganda, «tashqi tilshunoslik» nomi bilan ma’lum bo’lgan har narsani  chiqarib tashlashni taqozo etadi.

Bunga, eng avvalo, tilshunoslik bilan *etnologiya tutashgan joydagi barcha narsalar, til tarixi bilan irq tarixi yoki tamaddun   orasida mavjud bo’lishi mumkin bo’lgan barcha aloqalar kiradi. Bu ikkala tarix ham  o’zaro murakkab bir tarzda aralash-quralash bo’lib ketgan. U biz tilda qayd etgan mosliklarni bir qadar Millatning urf-odatlari uning tilida aks etadi, boshqa tomondan esa aynan til millatni shakllantiradi”.

         F. do` Sossyur tillarning geografik hududlar bo`ylab tarqalishi, ularning shevalarga bo`linib ketishi ham tashqi tilshunoslik ob`ektlari ekanligini ta`kidlaydi. Uning yozishicha, aynan shu erda tashqi va ichki tilshunoslik orasidagi tafovut aqlga to`g`ri kelmaydigan darajada g’alati: geografik omil, bir tomondan, tilning mavjudligi bilan uzviy bog`liq bo`lsa, ikkinchi tomondan, tilning ichki qurilishiga aloqador emas.          Haqiqatan ham, - so`zini davom ettiradi muallif, masalan, o`simlik jismida o`zgarishlar tashqi omillar - tuproq, iqlim va b. ta`siri bilan bog`liq bo`lgani kabi tilning "jismi"da ham kechadigan o`zgarishlar tashqi omillarga bog`liq emasmi? Shuningdek, muayan tilning tabiiy, organik taraqqiyotini uning adabiy til  kabi sun`iy shakllardan, ya`ni tashqi, binobarin, noorganik omillardan ayri o`rganish mumkini? Biz shevalar bilan bir qatorda koynelarning ham rivojlanayotganini har qadamda ko`rib turibmiz-ku

Sossyur, u yoki bu tilning qanday sharoitlarda tarkib topganligini bilishga hech qanday zarurat yo`q. Ba`zi tillarda, masalan, Avesto yoki qadimgi slovyan tilida, hatto, qanday xalqlarning gapirgani ham noma`lum. Biroq buni bilmaslik ularni o`zida o`rganish va sodir bo`lgan o`zgarishlarni tadqiq etishga aslo monelik qilmaydi, qilmasligi ham kerak. Bu holat,  tashqi va ichki tilshunosliklarni farqlash lozimligini farq qanchalik qat`iy va izchil ochib berilsa, fanimiz uchun shunchalik foydali ekanligini ko`rsatadi. Chunki ularning har biri o`ziga xos xususiyat va tahlil metodlariga ega.