Ogahiyningtarjimonlikfaoliyati
hamjudakattatahsingasazovordir.
Badiiytarjimaharbirmilliyadabiyotningajralmasqismidir.
O‘zbekadabiyotitarixidahambadiiytarjimaborasidakattatajribato‘plangan.
Atoqlitarjimanamoyondalariningsohadagixizmatlaribeqiyos.
Busan`atqanchalikko‘pmutarjimvatarjimaasarlarniqamrabolmasin,
aksarhollardatarjimamaktabishaklidaemas, xususiyishko‘rinishidarivojlanibkeldi.
Faqatsohaningmumtoznamoyondalaripaydobo‘lganzamonvamakondaginaularninga
trofidatarjimamaktablarishakllandi.
O‘zbekmumtozadabiyotiningyirikvakiliMuhammad
RizoOgahiyhamo‘zdavridashoirlikvatarixnavislikdayuksakmahoratininamoyishetis
hbarobaridaXorazmtarjimamaktabigaasossolishbilanadabiymerosiningqimmatiniya
nadaoshirganijodkordir.
Haqiqatan,
ko‘hnaXorazmshoirlariningo‘zbekbadiiytarjimachiligigaqo‘shganhissalarikattae’tir
ofgaloyiq.
SayfiSaroyi,
Qutb,
HaydarXorazmiy,
NurmuhammadAndalibkabishoirlaro‘zfaoliyatlariniindividualshakldaolibborganedi
lar. Ularningan`analariniShermuhammadMunis XIX asrboshidadavomettirib,
MuhammadMirxondning
yettijilddaniborat
“Ravzatus-safo”
asaritarjimasigakirishdivabutarjimakeyinchalikmavjudan’ananingmaktabshakliniol
ishigaturtkibo‘ldi.
Munisning“birodarzodavadastparvarda”sibo‘lganOgahiyo‘zfaoliyati,
faolligibilano‘shaan’anani,
ya’nixususiyijoddoirasinikengaytirib,
tarjimamaktabinivujudgakeltirdivauniengbalandcho‘qqigaolibchiqdi.
Badiiy tarjima Ogahiy ijodida salmoqli o`rinni negallaydi. Shoirning yuksak
iste`dodi uning tarjima asarlarida ham namoyon bo`ladi. U musulmon Sharqi
mutafakkirlari asarlaridan yigirmadan ortig`ini katta mahorat ila o`zbek tiliga
tarjima qildi. Mutafakkir o`zining “Ta`viz ul-oshiqin” devonining “Debocha” sida
bu asarlarning to`la ro`yxatini beradi. Shu o`rinda Ogahiy tarjima qilgan
asarlarning ba`zilarini keltirib o`tamiz.Jumladan, Nizomiyning «Haft paykar»,
Dеhlaviyning “Hasht bеhisht”, Kaykovusning «Qobusnoma», Muhammad Vorisning
«Zubdat ul-hikoyat», “Shahri daloyil al-hayrat”, Husayn Voiz Koshifiyning «Aхloqi
Muhsiniy», Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston», «Yusuf va Zulayхo», “Salomon
va Absol», Sa’diyning «Guliston», Hiloliyning «Shoh va Gado», Mirхondning
“Ravzat us-safo” (Munis boshlagan), Muhammad Mahdiy Astrobodiyning “Tariхi
jahonkushoyi Nodiriy”, Zayniddin Vosifiyning “Badoе’ ul-vaqoе”, Shayx Ali
G’ijduvoniyning “Miftoh ut-tolibin”, Muhammad Muqim Hirotiyning “Tabaqoti
Akbarshohiy”, Muhammad Yusuf Munshining “Tazkirayi Muqimхoniy”,
Rizoquliхon Hidoyatning “Ravzat us-safoyi Nosiriy” kabi asarlar Ogahiy tomonidan
nasriy, she’riy va nasriy-she’riy usullarda o’zbek tiliga tarjima etildi.
Biz yuqorida Ogahiyning faqat pedagogik hamda axloqiy-ta`limiy asarlar
tarjimalarini tilga olib o`tdik. Bulardan tashqari, mutafakkir fors adabiyotidan
yigirmaga yaqin adabiy-badiiy asarlarni o`zbek tiliga o`girgan.
Ogahiyning xonlikda, ayniqsa, Muhammad Rahimxon Feruz oldida e`tibori
nihoyatda yuqori edi. Faqat “Qobusnoma” ni emas, balki Shayx Muslihiddin
Sa`diyning “Guliston” asarini ham shahzoda Feruz topshirig`iga binoan tarjima
qildi. Bu haqda mazkur tarjima debochasida quyidagilarni yozadi: “Shahzoda
Muhammad Rahim to`ra faqirg`a hazrat Shayx Sa`diyning “Guliston” otlig`
kitobini turk tili bila tarjima qilmoq xizmatini buyurdi... agarchi faqir ushbu
ovonda bir shiddatlig` kasal mehnatidin nihoyatsiz notavon va g`oyatsiz hasta jon
erdim. Ammo ul janobning mundoq marhamatidin sihhat, balki quvvat sharbati
lazzatin totib, baqadri hol bu xo`jasta fol xizmatini butkarmakka majolim boricha
jiddi jahd ishin zuhurig`a yetkurdim. Bu avroq maydonig`a holim yetguncha ibtido
qalamim markabin surdim. Haq taolo inoyatidin umid ulkim, faqirni itmom
sarhadig`a vosil va ushbu murodimni hosil qilg`ay”
23
.
Ogahiy va Feruz munosabatlari ko`proq Navoiy va Husayn Boyqaro
munosabatlarini eslatadi. 1863-yili Feruzning otasi Sayyid Muhammadxon vafot
etadi. 19 yoshli Muhammad Rahim Xiva xonligi taxtiga ko`tariladi. Uning
salatanat sohibi bo`lishi toj-taxt uchun kurashlar, xunrezliklar bilan emas, balki
saroy ahllarining, “shuaro va fuzalo xayli” ning xohish-irodasi bilan amalga oshdi.
Bu holni Muhammad Yusuf Bayoniy “Shajarai Xorazmshohiy” asarida katta
mamnuniyat bilan tasvirlaydi. Saltanat sohibini qutlash, bu voqeaga bag`ishlab
ta`rix hamda qasida bitish Muhammad Rizo Ogahiy zimmasiga tushdi. Chunki
o`sha davrda saroyda eng martabali inson Ogahiy edi. Uning 92 baytdan iborat
ushbu “Mav`izatnoma” si Bayoniyning tilga olingan asarida to`la keltirilgan. Unda
shoir yosh xonga davlatni adolat bilan boshqarish haqida pand-nasihatlar qiladi,
buning uchun u tarixda o`tgan hukmdorlar faoliyatini taxt sohibi ko`zi o`ngida
jonlantiradi, ularning olib borgan ishlaridan to`g`ri xulosa chiqarishga da`vat etadi.
Chunki u umri davomida yetti xon hukmronligini o`z boshidan kechirdi. Ogahiy
davlatni adolat bilan boshqarishda zarur bo`lgan fazilatlar bilan birga, saltanatni
parokandalikka olib boruvchi illatlar haqida ham ogohlantiradi. U o`z mav`izasida
xonni pand-nasihatlarga izchil amal qilishga da`vat etadi:
Bu so`zlarnikim, men bayon ayladim,
23
Sa`diy Sheroziy. Guliston. Ogahiy tarjimasi, nashrga tayyorlovchi Subutoy Dolimov. Abdulla Qodiriy nomidagi
xalq merosi nashriyuoti. –Toshkent, 1993, 9-bet.
Necha bayt birla ayon ayladim.
Bularga qayu shahki qilsa amal,
Oning mulkiga yetmas aslo xalal.
Hukumat binosi bo`lur ustuvor,
Oning xonadonida tutg`ay qaror.
Shaho, olam ichra bugun shohsen,
Burundin bu so`zlarga ogohsen.
Umidim budurkim, amal qilg`aysen,
Amal aylamakda jadal qilg`asen
24
.
Darhaqiqat, Ogahiyning ushbu “Mav`izatnoma” si Feruz uchun bir umr
dasturulamal vazifasini o`tadi.
Ilmiy adabiyotlarda Ogahiyning tarjimonlikdagi yuksak mahorati ko‘p bora
e’tirof etildi. Xususan, professor N. Komilov tomonidan olib borilgan
tadqiqotlarda Ogahiyning individual mahorat va uning Xorazm badiiy tarjima
maktabi shakllanishidagi xizmatlari hamda bu maktabning o‘ziga xos bir qator
xususiyatlari belgilab berildi. Bu tarjima markazi va Ogahiyning faoliyati haqida
Ye. E. Bertels, H. Arasli, V. Abdullaev, G‘. Karimov, S.Dolimov,R.Majidiy,
A.Nosirov,
J.Sharipovkabiolimlarhamizlanishlarolibbordilar.Lekinbutadqiqotvaizlanishlarda,
asosan, tarjimonningo‘girmaasarlarimundarijasi, ilmiytavsifi, ularningmavzusi,
g‘oyasi,
mazmun-
mohiyatihamdamuayyanasarningo‘zbekchalashtirilishidagimahoratidoirasidafikryu
ritiladi.
Buesatarjimamaktabiningshakllanishasoslarivauning
yetakchitamoyillarihaqidagimuhimjihatnito`laaniqlashimkoninibermaydi.
ProfessorN.KomilovOgahiydanoldinDilovarxo‟jatomonidanqilingan
“Badoe’ul-
vaqoe”ningtarjimasidahambundaynomukammalliklargayo`lqo‟yilganigatalaymisol
larkeltiradi,
Ogahiytarjimasiningafzalliklariko‟rsatiladi.
Ogahiyvauningatrofidagitarjimonlaruslubidabundaynuqsonlargadeyarliyo‟lqo‟yil
24
Muhammad Yusuf bayoniy, Shajarai Xorazmshohiy. “Meros”, Toshkent, 1991 yil. 194-bet.
maydi.
Muxtasarqilibaytishmumkinki,
OgahiydanboshlanganXorazmiytarjimamaktabitarjimadaquyidagiprinsiplargaasosl
angan:
1.
Tarjimauchunxalqorasidaengko‟pe‟tiroftopganbadiiyvaaxloqiy-
didaktikasarlarnitanlash.
2.
Tarixiyasarlarniturkiyxalqlaro‟tmishigaaloqadorligivaundansaboqolishgaxizmatqil
ishidarajasigaqarabsaralash.
3.
TarjimadaNavoiyvaBoburasarlaridafoydalanilganeskio‟zbektiligaxosgrammatikvai
mloqoidalarigaqat‟iyamalqilish.
4.
Tarjimadaorginalasarmazmuni,
g`oyasi,
poetikasivamuallifuslubinisaqlaganholdaungaXorazmadabiymuhitigaxospafos,
ifodatarzinikiritish.
Jumladan,
tarixiyasarlarnihamsaj‟vaboshqatasvirvositalaribilanboyitishhambumaktabningprin
siplaridanedi.
5.
Asarmazmuniilmliziyolilarvaoddiysavodxonlargabirdaytushunarlibo‟lishiuchunasa
rruhigamosinterpretatsiyadanistalganchafoydalanish.
6. Nasrniko‟proqrivojlantirish.
Ogahiyningtarjimonlikfaoliyatianashutamoyillargato‟laasoslanadi.
Uningatrofidafaoliyatolibborgansaksongayaqintarjimonbutamoyillargaamalqilishg
aqo‟llaridankelganchaharakatqildilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |