partiyalaming quroU sifatida gavdalandi.
Turli siyosiy va o ‘zaro muxolif guruhlar orasidagi tortishuvlar ayrim
paytlar sud ishlari bilan yakunlanardi. Agar ziddiyat matbuotda o ‘z
ifodasini topsa, k o ‘pincha jumalist yoki noshir javobgar bo‘lardi. Shuning
uchun ham m atbuot organi ko‘pincha tuhm at qilganlikda ayblanardi.
Ammo gazetalar bilan bog‘liq sud ishlarining ijobiy tomoni shunda ediki,
ular tufayli sohaga o id qonunchilik asta-sekin shakllanib bordi. Jum ladan,
Shimoliy A m erikaning mustamlaka davrida m ashhur bo'lgan «Zenger ishi»
keyinchalik jurnalistikaning rivoji va erkinligini himoya qilish uchun katta
ahamiyatga ega b o ‘ldi.
Zenger ishi va m atbuot erkinliginiog himoyasi. Mustamlaka davrida
Amerikaning bunday hududlarida matbuot erkinligi bo‘yicha nishonlangan
eng katta bayram - b u , shubhasiz, 1734— 1735-yillardagi Piter Zenger ishid a jurnalistika m anfaatlarining himoyalanishi bo'ldi. Garchand, Zenger o ‘rnak bo'ladigan voqeaga aylanmagan e sa-d a1, uning jurnalistikada erkinlik ruhini ko‘tarish borasidagi ta ’siri beqiyos bo‘ldi.Jon Piter Z enger 1733-yil 5-noyabrda «Nyu York Uikli Jornal»
(«New York weekly journal») gazetasi faoliyatini yo‘lga qo‘yganda sha-
harda yana bir gazeta-U ilyam Bredfordga (Endryu Bredfordning otasi)
tegishli «Nyu-York G azett» («New York gazette») nashr etilar edi. Shun
day qilib, aslida, U . Bredfordning shogirdi bo'lgan P. Zenger ustozi bilan
raqobatga kirishdi. Bu oddiy raqobat emas, balki shahardagi ikki yirik
siyosiy guruhning o ‘zaro kurashi edi.
Prcsendent huquqi ingliz sakson huquqiy tizimi uchun xos bo‘lib, unga ko‘ra, qabul qilingan m uayyan sud qarori kcyinchalik shu sudda yoki u bilan teng bo‘lgan yoki quyi instansiya sudlari tom onidan ko‘riladigan boshqa o'xshash ishlar uchun huquqiy m e ’y o r g a aylanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Zenger gazeta muharriri bo'lishi arafasida N yu-Y orkda katta ta ’sir
kuchiga .ega siyosiy guruhlar o ‘zaro kelishlnay qotishdi. . Kuchlaming
bo'íinishi Londondan Nyu-York koioniyasiga ser ü ily am Kosbi gabem ator
qilíb jo'natilganidan keyin boshlandi. Kosbi ish boshlaguniga qadar
gubem ator vazifasini Rip Van D am ismli kishi vaqtinchalik bajarib turdi.
Shaharga kelgach, Kosbi Van Dam dan muvaqqat gubem atorlígi davrída
oigan maoshining yarmini berishni talab qildi. Van D am bu talabni rad
etdi, Nyu-York Oliy sudi ham Kosbini qo‘üab-quw atlam adi. Bundan
darg'azab bo‘lgan yangi gubem ator koloniya Oliy sudi raisini o'zi uchun
qulay boigan kishi bilan almashtirdi. Shunday qilib, m ashhur huquq-
shunos Jeyms Aleksandr, sobiq Oliy sud raisi Luis M orís (bu paytda u
Nyu-York assambleyasida o 'rin egallashga ulgurgan edi) sobiq gubem ator
Rip Van Dam gubem ator Kosbi m a’muríyatiga qarshi kuchlarga boshchilik
qilishdi. Kosbi va uning tarafdorlari manfaatini yarim rasmiy hisoblangan
«Nyu-York gazett» himoya qilar edi. Shuning uchun h am gubernatoming
muxoliftari o ‘z mavqelaríni himoya qiladigan nashrga ehtiyoj seza
boshlashdi. Ular Zengeming gazeta chiqaríshidan m anfaatdor bo‘lish bilan
birga, uni har tom onlam a qo'llab-quw atlab turdilar. N atijada, «Nyu-York
Uikli Jornal» shahardagi muxolif nashrga aylandi.
Gazeta gubemator Kosbini tanqid qila boshladi. Ayniqsa, fransuz
harbiy josus kemasining mustamlaka-koloniyaning Iiududiy suvlariga kiri-
shiga shaxsan gubemator tom onidan ruxsat berilganiga keskin munosabat
bildirildi. G ubem ator m a’muriyati Zengerni «mojarolar keltiríb chiqarishda
va qo‘zg‘olonga da’vat etishda» ayblay boshladi. N ihoyat, 1734-yil 17-
noyabrda Zenger hibsga olindi. Sud ish ko‘rilgunga qadar 400 funt sterling
miqdoridagi garov evaziga Zengerni vaqtinchalik ozod qilishga qaror qildi.
Ammo hech kimda garov uchun to'lashga pul topilm adi. Natijada, Zenger
keyingi to ‘qqiz oy umrini qam oqda o'tkazisliga m ajbur b o ‘ldi. Qizig'i
shundaki, u hibsdalik chog‘ida ham gazeta chiqishdan to'xtam adi. Piter
Zengeming xotini Anna uning nashrini davom ettirdi. «Jornal» uzilishsiz
chiqib turdi.
Zenger^a tuhmat qilingan sud ishi 1735-yil avgustda boshlandi. Kosbi
ishning ko'rilishi o ‘zi xohlaganchalik borishi uchun hakam lar qatoriga yana
ikki kishini kiritdi. ‘sha paytdagi inglíz qonunlariga ko‘ra, sud qonun
buzilganligini isbotlashi yetarli edi. Buning uchun sudyalam ing ko'pchiligi
haqiqatan ham qo‘zg‘olonga d a ’vat qilishni taqiqlovchi qonunga xilof ish
tutilganligini tasdiqlashi kifoya qilardi. Mazkur voqeagacha barcha sud
ishlari shu tartibda olib borilardi. Ishda haqiqat, ya’ui, e ’lon qiliiigan
materíallaming haqiqatga to 'g 'ri kelishi mutlaqo inobatga oíinm as va sudda
himoya vazifasini o'tam as edi. Qonun buzilish fakti sud qarori uchun
yagona asos hisoblanardi.
Biroq, Zenger ishi Kosbi o ‘ylaganchalik oson kechm adi va qolaversa,
jazolanishi kutilgan odam ishni yutib chiqdi. Bunda birinchi marta
«haqiqat» prínsipi sudda ayblanuvchining himoyasi sifatida* qoilandi.
Qisqacha aytganda, adolat g'alaba qozondi va Zenger aybsiz deb topildi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Ish m atbuot erkinligi foydasiga ha! bo‘lishining yana bir sababi bor edi. Sudda filadelfiyaiik obro'li advokat Ejidryu Hamilton Zengeming himoya-
chisi sifatida ishtirok etdi. Keksa oqlovchi haqiqatning fakt sifatida ko‘rilishi lozimligini astoydil talab qildi va hakamlaidan o ‘z vijdonlariga quloq solishlarini so'radi. Hamiltonning xatti-harakatlari qonunga bo‘ysun-maslikka o'xshab ketsa-da, sud raisi Oelansi bunga urg'u berib, qattiq turib olmadi. Birinchidan, u ayblaiiuvchiga nisbatan haqiqat va adolat prinsiplarini qo'llashni talab qilishni advokatning huquqi deb bildi va bag'rikeng-likni nam oyon etdi. Ikkinchidan, bu paytga kelib shahardagi ijtimoiy va siyosiy vaziyat o'zgaigan, jamoatchilik fikri Zenger tom on og‘ib ulgurgandi Sudya gubem ator manfaatlarini himoya qilish bilan birga, yuzaga kelgan ijtimoiy vaziyatni ham hisobga olmasdan iloji yo'q edi. Haqiqat ana shun-day qaror topdi va pirovardida matbuot erkinligi g‘alaba qozondi.
Ilgari t a ’kidlanganidek, Zenger ishi o ‘z zamonida o ‘niak namunasiga
aylanmadi. Bunga Britaniya hukumati va toji yo‘l ham qo‘ymas edi. Lekin
yarim asr o ‘tgach, Zenger ishiga qaytadan murojaat qilindi. M azkur sud
ishining aks-sadosi mustaqillikka erishgan Amerika Qo'shma Shtatlarida
eshitila boshladi. Pensilvaniya shtati birinchi bo‘lib haqiqat prinsipini himo-ya vositasi sifatida ta n oldi va bu 1790-yili qabul qilingan shtat Konstitutsiyasiga kiritildi. N yu-Y ork shtatining o ‘zi esa haqiqat prinsi-pini 1805-yilda e ’tirof etdi. Xullas, Zenger ishi AQSH tarixida izsiz yo'qo-lib ketmadi.
M atb u o t inqilob arafasida. Shimoliy Amerika mustamlaka hudud-
larida B ritaniya hukmronligiga qarshi norozilik xatti-harakatlari tobora
kuchayib borardi. Angliya hukumati mustamlaka hududlarini boshqarishda
qiyinchiliklarga duch kela boshladi. Bunday hukmronlik tarafdorlari va
unga qarshilar yaqqol ko‘rinib qoldi. Tarafdorlar Tori partiyasi a ’zolari,
qarshilar esa radikal hamda vatanparvar kuchlar edi. Hatto Tori partiya-
sining o ‘zida ham ichki bo‘linish yuz berdi. Tori loyalistlariga (Britaniya
tojiga sodiq kishilar) qarshi tadbirkorlar (kapitalistlar) fraksiyasining «M us
tam laka qanoti» (kolonial vig) q a t’iy qarshi turdi. Hali mustaqil partiya
darajasiga yetm agan bo‘lsa-da, sezilarli ta ’sir kuchiga ega bo‘lgan viglar
iqtisodiy erkinlik tarafdori edilar. H ar bir partiya va guruh o ‘z matbuot
nashriga ega edi.
Inqilobiy nashrlar. Amerika inqilobi mamlakat jumalistikasi rivojini
tezlashtirib yubordi. G azetalar nafaqat son, balki sifat jihatidan ham o ‘sdi.
K o'pgina haftalik nashrlar haftada ikki-uch marotaba chiqa boshladi.
Bundan tashqari, Buyuk Britaniyaga qarshi olti yillik qurolli kurash
davom ida sobiq shimoliy mustamlakalar hududida (AQSHning hozirgi
shim oli-sharqiy hududidagi shtatlarda) 35 ta yangi gazetaga asos solindi.
U lam ing barchasi vatanparvarlik ruhi bilan sug‘orilgan haftalik inqilobiy
nashrlar edi. U rush yakuniga kelib ulardan faqatgina 20 tasi qoldi. 40 ming
xonadonga yetib boradigan bu inqilobiy gazetalaming doimiy o ‘quvchilari
soni kam ida 100ming kishini tashkil etardi.«New Y ork G azette and Mercury* (Nyu-York gazett end merkyuri), «The H artfort Post* (Xartfort post), «Connecticut Courant* (Konnektikat kurant) kabi gazetalar inqilobiy nashr-larning eng ommaviylari edi. «Conwww.ziyouz.com kutubxonasi
necticut CouranU o'sha davr uchun eng katta ko‘rsatkich — 8 ming obu-
nachiga ega edi.
Inqilob namoyandalari. Amerika inqilobi arafasidagi vaziyat va mus-
tamlaka hududlar-koloniyalarda komil jumalistlar hamda ozodlik kurashi
namoyandalari yetishib chiqishiga zamin yaratdi. Tori partiyasining vakili,
«Rivingtons Nyu-York gazetter»ning muharriri Jeyms Rivington, viglaming
mafkurachisi, jurnalist va biznesmen Jon Dikkinson, radikallar tarafdori va
targ'ibotchisi Samyuel Adams, vatanparvarlaming otashin publitsisti va
muharriri Isiya Tomas o 'z davrining eng ko'zga ko‘ringan vakillari edi.
Amerika inqilobi arafasida shim oliy mustamlakalardagi siyosiy vaziyat
tobora taranglashib borardi. M ustaqillik urushida ishtirok etishdan bosh
tortganligi uchun amerikaliklar Tori partiyasi vakiliarini sotqinlikda
ayblashdi. Aslida esa, ular sotqin em as, balki o ‘z mamlakati — Buyuk
Britaniyaning eng sodiq fuqarolari, qolganlar esa, qo'zg'olonchilar edi.
Faqatgina urushdagi mag'lubiyat torichilarni sotqinga chiqardi.
Vaholanki, qurolli to ‘qnashuvlar avjiga chiqqan bir paytda, 1776-yili
20 foiz aholining bosh g‘oyasi m ustam laka jamiyatining asosiy tizim ini
saqlab qolishdan iborat bo'lgan torichilarni qo ilab -q u w atla r edi. Tori
firqasi mustamlaka hududlarini mulkchilik huquqi, merosxo'rlik va ingliz
a n ’analarini saqlab qolgan holda boshqarish tarafdori edilar. 1773-yili
tashkil etilgan «Rivingtons Nyu-York gazetter* gazetasi Torining asosiy
mafkuraviy quroli bo‘lib, unga 1762-yili Amerikaga kelgan Jeyms
Rivington asos soldi. Gazeta ancha ommaviylashgan bo‘Isa-da, inqilob
arafasida va inqilob davrida qiyinchiliklarga duch kela boshladi. Endi bu
paytga kelib vaziyat o'zgargan, ya’ni, qirollikni tanqid qilish qoralanm as,
mustamlaka assambleyalari yoki vatanparvarlarga til tekkizish esa,
aksincha, tuhm at sifatida qabul qilina boshlagan edi. Rivingtonning
gazetasi uchun erkinJJk chegaralari toraya boshladi. o ‘sha davrdagi fikr,
so‘z erkinligi tushunchasi jurnalistning qaysi tarafda turib ijod qilishi bilan
bog'liq edi — Tori esa yutqazayotgan tom on edi. Urush tugagandan keyin
Jeyms Rivington Torining boshqa a ’zolari kabi Angliyaga qaytib ketmadi.
U shu zaminda qoldi. 1802-yili Rivington Nyu-Yorkda vafot etdi.
Jon Dikinson viglarning vakili edi. AQSH matbuoti tarixidan o ‘z
zamonasining buyuk jumaiisti sifatida joy olgan Dikinson iqtisodiy
mustaqillik tarafdori bo‘lib, soliqlar asosan Amerikadagi mustamlakalar
hududida sarflanishini talab qilar edi. Uning maqolalari «rieHCHJiBaHH»
K poH H K Ji*
(«Pennsylvania Chronicle») gazetasida m untazam chop etilib
turildi. G archand Viglar firqasi Britaniyaga qarshi qurolli kurash tarafdori
bo‘Imasalar-da, ularning falsafasi m ustamlaka aholisi mustaqillik uchun
kurashga ruh^n tayyorlanishiga ko 'm ak berdi.
Inqilob boshlangan paytda eng zaif bo'lgan, lekin qurolli to'qnashuvlar
so'ngida eng muhim kuchga aylangan siyosiy guruh — bu radikallar yoki
vatanparvarlar edi. Radikallaming Tori va Vigdan asosiy farqi shunda ediki, ular mustamlaka hududidagi ijtimoiy o'zgarishlarning qat’iy tarafdorlari
hisoblanardilar. 0 ‘z davrining m ashhur jum aiisti Samyuel Adams radikal
laming eng yorqin vakili va rahbari edi. Targ‘ibotchi sifatida ham unga hech www.ziyouz.com kutubxonasi
kim teng kelolmasdi. O 'z faoliyatini 1748-yili Bostonning radikal ruhdagi
«Independent Advertiser» (Independent edvertayzer) gazetasida boshlagan
Sem Adams 26 yoshida ushbu nashming bosh muharririga ayiandi.
Keyinclialik u «Boston gazett»da o ‘z maqolalari bilan qatnaslub turdi.
Amerika xalqining Britaniya hukmronligiga qarshi mardonavor kurashida
Sem Adamsning o ‘m i beqiyos.
Vatanparvarlarning yana bir yorqin namoyandasi-jurnalist Isia Tomas
1770yili Bostonda «M assachusetts spy* (Masschusetts spy) gazetasiga asos
soldi va uni Britaniyaga qarshi kurashda qurol sifatida q o ‘lladi. Gazeta
1904-yilgacha chiqishda davom etdi. «Boston gazett* va «Spay» o ‘z
davrining eng ashaddiy partizan gazetalari edi. Isia Tomas muharrirlikdan
tashqari, bevosita urush bo'layotgan joylardagi jangohlardan reportajlar
tayyorlab bordi. U harbiy jurnalist sifatida ham katta obro‘ qozondi.
M atbuotning inqilob davridagi roli. 1776-yilning 4-iyulida Tomas
Jefferson rahbarligidagi q o ‘m ita tayyorlagan Mustaqillik Dekiaratsiyasi
qabul qilindi. Shunday qilib, yer yuzida yangi, vaqti kelib eng qudratli
davlat paydo bo‘lishi e ’lon qilindi. Matbuot Amerika inqilobi davrida
uchta m uhim vazifani bajardi:
- mustamlaka hududlar-(koloniya)lam i o ‘zaro birlashtirdi;
- yillar davomida Britaniya hukumatiga nisbatan to ‘planib qolgan
g 'azab va alam lar ovoziga ayiandi;
- mustamlaka aholisi yangi qiyofani-mustaqil davlatning fuqarosi
qiyofasini o ‘zIashtirib olishiga ko'm ak berdi.
Birinchi vazifa eng qiyini bo'ldi, chunki har bir mustamlaka o ‘zining
m adaniy xususiyatlariga ega edi. Ulardagi boshqamv ham bir-biridan
farqlanardi. Lekin, shunga qaram ay, matbuot inqilob davrida bunday
tarqoq m ustam lakalam ing o ‘zaro birlashuvi va bir-biriga ko‘maklashuviga
katta hissa qo'shdi. Inqilob rahnam olari Britaniyaning soliqlari, qonunlari
va qudratli qurolli kuchlariga qarshi turishga ko‘mak beradigan eng kuchli
vosita m atbuot ekaniga ishonar edilar. Prezident Tomas Jefferson o ‘z d o ‘sti
Karringtonga yozgan m aktubida m atbuot haqida shunday degan edi: «Agar enga hukum at bo‘lsin-u gazetaiar bo‘lmasin yoki gazetalar b o isin u hu-
kum at b o ‘lmasin, birini tanlang, deyishsa, men hech ikkilanmasdan
keyingisini tanlagan bo‘Iar edim *1. Prezident Jeyms Medison esa, mat-
buotni «ozodlik qal’asi», «xalqning imtiyozi» deb atagan edi.
Umuman, Amerika inqilobi o ’zining mazmun va mohiyatiga ko‘ra
takrorlanmas hodisa boMdi. Chunki tarixda hali bironta mustamlaka hududi
o ‘z ona vatanining roziligisiz undan ajralib chiqmagandi. Ushbu inqilob-ning boshqalaridan farqi shundaki, Britaniya zulmi ostida ezilayotgan Shi-moliy Amerika mustamlakalarining aholisi begona xalqlar emas, balki Brita-niya fuqarolari edi. Shuning uchun ham Amerikaning Mustaqillik Deklarasi-yasi shu paytgacha insoniyat tarixida mayjud bolmagan, qiyosi yo‘q hujjat sifatida aydonga chiqdi. U yangi tarixni boshlab berdi. Natijada, yangi mil-lat -
* amerikalikiar millatining davlati dunyoga keldi.
1 T he Press and America.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Tomas Peyn — inqilob kuychist. Asii angliyalik bo‘!ib, o ‘z m am -
lakatidan majburligi sababli bosh olib chiqib ketgan Tomas Peyn Amerika
zamiiiiga inqilob arafasida qadam qo'ydi. Qachonlardir Amerika inqUobi
davrining eng obro‘li kishil&ridan biriga aylanislii, ehtimoi, uning o ‘z
hayoliga kelmagandir. Peyn o‘z Vatanida ming bir ishga bosh urdi, lekin
omadi yurishavermagach, bir tiyin pulsiz ne umidlar bilan 1774-yilning
oxirida Amerikaga kelib qoldi. Uning bu m am lakat tomon intilishiga yana
bir sabab Benyamin Franklin edi. Britaniyaga tashrifi chog‘ida u tasodifan
Tomas Peynni uchratib, Amerikaga borishni maslahat berdi.
Tomas Peyn Amerikada m atbuotdan inqilob liarakatining norasm iy
ovozi sifatida foydalandi. Ehtimoi, u Britaniya hukumatidan norozi
alamzada sifatida shunday yo'l tutgandir. Lekin nim a bo'lganida ham
uning ishi pirovardida ezgulikka xizmat qildi. U inqilobning eng buyuk
kuychisiga aylandi.
Tomas Peyn o ‘zining qator pamiletlari orqali amerikaliklami yanada
mardotiavor jang qilishga va yangi millatni yaratishga undadi. 1776-yil 9-yanvarda u o'zining eng birinchi pamfleti bolgan «Sogiom fikr»ni chop etdi. Uni mustamlakalardagi o ‘nlab gazetalar ko‘chirib bosishdi. Qirol Joq (Georg) III ga qarshi qaratilgan ushbu asar monarxiyaga nisbatan isyon edi. Chunki u daviila hali ko'pchilik monarxiyani eng odil va eng to ‘g‘ri boshqa-ruv usuli deb hisoblab kelardi. Hatto Amerikadagi Kontinental Kongress — mustamlakalar parlamenti ham urush harakatlarini o ‘rtamiyona bir hoida qo‘llab-quwatlab
turgan edi. Kongressmenlar hamon tomonlaming o ‘zaro kelishuviga umid
bog‘lashardi. Shunday bir vaziyatda Peynning pamfletlari qo‘zg'olonchUami
shiddat bilan olg‘a borishga undadi.«SogMom fikr» pamfleti o ‘z davrida rekord nusxada sotilgan asar hisoblanadi. Agar o ‘sha davrdagi Shimoliy Amerika mustamlakalari aholisining soni 2,5 million bo‘lganini hisobga olsak, uning 250 ming nusxada tarqalganidan qanchalik ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lganini anglash qiyin emas. Buning ustiga qanchadan-qancha oiialar va do'stlar bitta nusxani o ‘zaro birlashib o'qishgan.
Tomas Peyn 1776-yili «Amerika inqirozi* pamfletlar turkum ining
birinchisini e ’lon qildi. Ushbu pamflet yangi davIat-Amerika Q o‘shm a
Shtatlari fuqarolarini o ‘z tanlagan yo'llaridan og'ishmaslikka d a’vat etdi.
Inqilobiy kuchlar bosh qo'mondoni Joij Vashington Britaniya qo‘shiniga
qarshi bo'Iajak eng muhim Kujum oldidan o ‘z askarlariga mazkur pam f-
letni o ‘qib chiqishni buyurdi. Yetti kundan so‘ng Vashington qo“shinla[i
aw al Nyu-Jersining Trenton va bir haftadan keyin esa Prinston viloyat-
larida m uhim zafar quchishdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |