|
4. Androtsey.
Bitta guldagi changchilar soni (yig‘indisi) androtseyni (yunon. andros-erkak, oykos-uy)
tashkil etadi. Gulda changchilarni miqdori har xil bo‘lib, ular sodda o‘simliklarda spiral,
rivojlangan o‘simliklarda halqa (doira) shaklida joylashadi. Orxideyadoshlar oilasida 1-3,
sabsargulda – 3, qoqio‘tdoshlar-5, piyozdoshlarda-6, burchoqdoshlarda-10. Bunday androtsey
oligomer (yunon. oltgos-oz, kam, meros-bo‘lak) androtsey deb ataladi. Ba’zi o‘simliklarda
changchilar soni juda ham ko‘p bo‘ladi (Masalan , burchoqdoshlar oilasidan mimozalar). Gulda
androtseylar soni bo‘lsa p o l i m e r (yunon. pole-ko‘p, meros-bo‘lak) deb ataladi. Androtseyni
evolutsiyasi polimerdan, oligomer tomonga borgan.
Ko‘pincha changchilar, chang iplarini (bandlarini) uzun va kattaligi bilan ham farqlanadi.
Masalan, butguldoshlarda-2 qisqa va 4 uzun, yalpizdoshlarda-2 uzun va 2 qisqa bandli
changchilar bo‘ladi. Ba’zi oilalarda changchi bandlari tutashgan bo‘ladi. Tropikada o‘suvchi
Meliaceae oilasining vakillarida 10 changchi bir-biri bilan tutashib changchi naylarini hosil
qiladi. Burchoqdoshlarda 9 changchi tutashgan va bittasi ozod holda qoladi. Talaygina
o‘simliklarda changchi ipi bandi bilan changdonlar qo‘shilib ketadi (astradoshlar,
qovoqguldoshlar). O‘z davrida K. Linney changchilarni turli-tuman shaklida bo‘lishiga
asoslanib, o‘zini sun’iy sistemasini tuzishga muyassar bo‘lgan.
Har bir changchi, changchi ipi va changdondan iborat. Changchi ipi ba’zan juda ham uzun
bo‘lib, gulqo‘rg‘ondan chiqib turadi, ayrim hollarda ingichka, qisqa (kartoshkada) yoki mutlaqo
taraqqiy etmaydi, Ular yumaloq, ipsimon, yassi yoki keng (piyozdoshlarda) tukchalar bilan
qoplangan (sigirquyruq, chinnigul) bo‘ladi.
Changdonni, ikkita uyasi yoki xonasi boshlang‘ich ip bilan tutashgan. Ularni har bir yarmi
teka deb ataladigan to‘siq bilan chang xonasiga bo‘linadi, keyinchalik bu xonalarda
mikrosporalar changchilar rivojlanadi.
Changdonda chang etilgandan so‘ng, uning uyasi yoki xonasidagi subepidermis
hujayrasining yorilishi tufayli ochiladi. Ochilgan changdon yorug‘i gulni ichki tomoniga
(gineteyga) qarasa i n t r o r a (lot. introraum-ichkariga) changdon deb ataladi. Agar tashqi
tomonga qaragan bo‘lsa e k s t r o r a (lot. ekstroraum-tashqariga) changdon deb ataladi.
Talaygina o‘simliklarda changchilar gulning boshqa qismlari bilan qo‘shilib ketgan.
Ba’zi o‘simliklarda changchilar chang hosil qilish xususiyatini yo‘qotib, bargsimon yoki
nektar holiga aylanib qolgan. Bunday naslsiz changchilar s t a m i n o d i y (lot. stamen-erkaklik
ip, yunon. eydos-tus, qiyofa) deb ataladi (chinnigul, shoyigul, atirgul va boshqa o‘simliklarda).
Changchilarni asosiy vazifasi changlanish uchun zarur changlarni hosil qiladi. Lekin, ba’zi
o‘simliklarda rangli changdonlar borki, ular hasharotlarni gulga jalb qiladi (akatsiyalar,
memozalar, efkalitlar va boshqalar).
Changchilar (mikrosporalar). Mikrosporalar ona mikrospora hujayralarining reduksion
(meyoz) bo‘linishi vositasida vujudga keladi. Bu jarayon ikki davrdan iborat. Yadroning birinchi
bo‘linishi sodir bo‘lgan vaqtda hujayra to‘siqlar bilan ajraladi, bu jarayon ikkinchi marta
takrorlangan vaqtda hujayra hosil qilmasdan to‘rtta mikrospora (chang yuzaga) keladi. Hosil
bo‘lgan changlar ko‘pchilik o‘simliklarda bir-biri bilan ajralgan bo‘ladi. Lekin, ba’zi
o‘simliklarda masalan, lux, tugoq, rosyanka, elodeya va boshqalarda tetrosporalar changdonda,
changchilar to‘plamini hosil qiladi. Mimozalarda esa har bir changdon uyasida (xonasida) 64
changchi to‘planadi.
Chang – (mikrospora) – yopiq urug‘li o‘simliklarning erkak gametofiti hisoblanadi.
Changchi shakli katta kichikligi, tuzilishi har xildir. Changlarni naqshi, shakli va boshqa belgilari
o‘simliklarni har bir turida doimiy holda bo‘lib, nasldan naslga o‘tadi. Ular sharcha, ellipsga,
tayoqchaga, ipga o‘xshab ko‘rinadi. Changlarning katta kichikligi ham har xil: Masalan,
gavanbandsizlar oilasida 240 mkm, qovoqdoshlarda esa biroz yiroqroq bo‘ladi.
Chang po‘sti (sporoderma) asosan ikki qismdan tashkil topgan, ichki po‘sti intina va tashqi
po‘sti ekzina. Intina yupqa asosan pektin moddasidan tuzilgan, ekzina intinaga nisbatan ancha
121
qalin bo‘lib, kutinlashgan va tugunlashgan uglevodlardan s p o r o p o l e n i n bor, bu modda
ishqor va kislotalarda erimaydi, shuning uchun ham juda pishiq. Ekzina o‘z navbatida ikki
qismdan iborat: tashqi qavati s e k z i n – ekzina eng mustahkam qavati va ichki qavati
naekzindan iborat. Sekzin tuzilishi jihatidan nihoyat xilma-xil bo‘lib, u har-xil bo‘rtmachalardan
tashqari tikanaklar, jigalar bilan qoplangan.
Ularning kichkinasi generativ va kattasi esa vegetativ yoki sporogen hujayra deb ataladi.
Generativ hujayralarning yadrosi kelgusida ikkiga bo‘linib, ikkita sperma hujayralariga aylanadi
va urug‘chini urug‘lantirishda ishtirok etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
