Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti botanika kafedrasi

 
10. Turgor va plazmoliz. 
Hujayraning fizikaviy xossalari-hajmi, elastikligi suvga bog‘liq. Odatdagi holatda hujayra 
tig‘izlik,  ya’ni  elastik  xususiyatga  egadir.  Uning  bu  xususiyati  hujayra  suyuqligining  devoriga 
ko‘rsatadigan  bosimga  bog‘liq  bo‘ladi.  Bu  bosim  elastik  bosimning  suyuqlik  bosimi  bilan 
tenglashib turadi. Hujayraning shunday odatdagi holati t u r g o r (lot. turgori-to‘lib toshmoq ) 
deb ataladi. 
Tirik o‘simlik hujayralaridagi turgor holati, suvga bog‘liq. Masalan, uzib olingan o‘simlik 
bir  oz  vaqt  o‘tgach  so‘liy  boshlaydi.  Chunki  hujayralar  tig‘iz  tutib,  cho‘zib  turadigan 
vakuoladagi  hujayra  suvi  asta-sekin  bug‘lanib  boradi  va  to‘qima  o‘zining  ichki  tig‘izligini 
yo‘qotib qo‘yadi. Bu hodisa plazmoliz deb ataladi. Suv erituvchi sifatida ham nihoyatda muhim 
ahamiyatg  ega.  Ko‘pgina  moddalar  hujayraga  suvda  erigan  holda  shimiladi,  foydalangan 
moddalar ham hujayradan eritma holida chiqariladi. 
Hujayrada  ro‘y  bergan  kimyoviy  reaksiyalar  faqat  suvli  eritmada  sodir  bo‘ladi.  Masalan, 
oqsillar, yog‘lar, uglevodlar va boshqa moddalar suv bilan o‘zaro kimyoviy ta’sir etish natijasida 
parchalanadi. 
Vakuolalar  va  hujayra  shirasi.  Vakuola  (lot.  vakuus-bo‘shliq)  –  hujayra  ichida  bo‘shliq 
bo‘lib,  o‘simliklar  hujayrasi  uchun  xos  bo‘lgan  belgilardan  biridir.  Uning  ichi  hujayra  shirasi 
bilan to‘lgan. Hujayra shirasi sitoplazmadan maxsus membrana t o n o p l a s t (lot. tonis-tarang, 
zo‘r;  plotos-ma’lum  shakl)  bilan  ajralib  turadi.  Tonoplast  tanlab  o‘tkazish  yoki  yarim 
o‘tkazgichlik xususiyatga ega. 
Yosh hujayraldarda bo‘shliq yoki kavakchalar bo‘lmaydi. Ular hujayra qariy boshlagandan 
so‘ng yuzaga keladi va bir-biri bilan qo‘shilib bitta yirik vakuola hosil bo‘ladi. 
Vakuola  o‘sib  yiriklashib  hujayraning  90  foizini  ishg‘ol  etadi  va  sitoplazma  hamda  uni 
tarkibidagi organellalarni qisib hujayra po‘stiga so’rib, yupqa qavat hosil qiladi. Vakuola asosan 
ikki xil vazifani: g‘amlovchi, ajratish va hujayrani tarangligini saqlashdan iborat. Shu sababdan 
hujayra  osomotik  va  turgor  bosimi  paydo  bo‘ladi,  bu  esa  o‘z  navbatida  to‘qimalarning 
qayishqoqligi (elastikligini) ta’minlaydi. 
Vakuola ichida hujayra shirasi bo‘lib, uni asosan tarkibiy qismini suv tashkil etadi. Suvda 
erigan mineral tuzlar, organik birikmalar (qand va polisaxaridlar), organik kislotalar, alkaloidlar, 
glikolitlar,  pigmentlar  va  boshqa  moddalar  bo‘ladi.  Bu  moddalar  protoplastning  faoliyati 
natijasida  hosil  bo‘ladi  va  hujayra  shirasida  to‘planadi.  Vakuolaning  kimyoviy  tarkibi 
hujayraning kimyoviy tarkibidan farq qiladi. 
Hujayra  shirasining  konsentratsiyasi  (quyuqlik  darajasi)  oshsa,  suv  tonoplast  (yarim 
o‘tkazuvchi  pardaning  membrana)  orqali  shimilib,  to  ikki  tomondagi  suyuqlikning  osmotik 
bosimi  teng  bo‘lguncha  bir  tomondagi  suyuqlik  ikkinchi  tomonga  o‘tadi.  Suvning  hujayra 
vakuolasi  ichiga  kirish  kuchiga  surish  kuchi  deb  ataladi.  Suv  shimilgan  sari  vakuola  va 
hujayraning  hajmi  kengayadi.  Ammo  hujayra  po‘sti  qayishqoq  bo‘lganligi  sababli  cheksiz 
kengaya olmaydi, uning o‘zi hujayra shirasi va sitoplazmaning kengayishiga qarshilik ko‘rsatib, 
ular tomon bosim bilan ta’sir etadi, bu hodisaga  turgor (lot. turgore-to‘lib toshmoq , shishmoq , 
bo‘rtmoq) deb ataladi. 

---

 
52 
Demak turgor (tugizlik tarang) tirik o‘simlik hujayralariga xos xususiyatlardan bo‘lib, uzib 
olingan.