Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti botanika kafedrasi

 
9. Protoplastning kimyoviy tarkibi va xususiyatlari. 
Protoplastning  kimyoviy  tarkibiga  oqsillar,  nukleinlar,  lipidar,  uglevodlar,  mineral 
moddalar va suv kiradi. 
O q s i l l a r – hujayraning eng muhim va zarur tarkibiy qismi bo‘lib, tirik materiyaning 
tuzilishini va xususiyatini tashkil etadi. Ular polimer va monomer birikmalardan tashkil topgan, 
aminokislotalardan tuzilgan. Hozirgi vaqtda aniqlangan 40 ga  yaqin aminokislotalardan, 20-tasi 
oqsillarni  monomeri  bo‘lib  hisoblanadi.  Eng  yuqori  konsentratsiyali  oqsillar  o‘simliklarni 
urug‘ida aniqlangan bo‘lib, urug‘ning quruq vazniga nisbatan 40 foizni tashkil qiladi. Bu oqsillar 
«g‘amlovchi» vazifasini bajaradi va urug‘ ko‘karib chiqqandan so‘ng sarflanadi. 
N  u  k  l  e  i  n  (lot.  nukleus-yadro)  k  i  s l o  t  a  l  a r –  DNK  (dezoksiribonuklein)  va  RNK 
(ribonuklein) protoplastning tarkibida juda oz uchrasa ham ular b i o p o l i m e r guruhini tashkil 
etadi.  Nukleinlar  protoplastda  oqsillarni  sintez  etishda  ishtirok  etadi.  DNK  hujayrada  yadro, 
mitoxondriy va xloroplastlar tarkibida, RNK esa, ham yadro ham protoplast tarkibida uchraydi. 
Lipidlar (yunon. lipos-yog‘, moy; aydos-o‘xshash) – protoplast tarkibida uchraydigan eng 
muhim  moddalardan  hisoblanadi.  Ular  tuzilishiga  ko‘ra  murakkab  efir  bilan  birikkan  yog‘ 
kislotalari va gilesirindan tashkil topgan. 
O‘simliklar  protoplastida  oddiy  yog‘lar  va  murakkab  lipidlar  (lipoidlar  yoki  yog‘larga 
o‘xshash  moddalar)  bo‘ladi.  Lipidlarga  fosfor  va  glikolipidlar  hamda  ba’zi  pigmentlar 
(karotinoidlar) kiradi. Bular hujayraning tarkibiy qismlaridan hisoblanadi. Yog‘lar bilan lipidlar 
hujayrada energetik (quvvat) berish funksiyasini bajaradi. 

---

 
51 
Yog‘lardan  tashqari  o‘simliklarning  hujayra  oraliqlarida  efir  moylari  yog‘  tomchilari 
shaklida  (lavanda,  yalpiz,  lagaoxilus-ko‘kparang,  rayhon  va  boshqa  o‘simliklar)  da  uchraydi. 
Efir moylari sanoatda parfimeriya sohasida keng qo‘llaniladi. 
Protoplast tarkibida uglevodlar ham uchraydi. Uglevodlar oddiy yoki m o n o s a x a r i d 
va murakkab p o l i s a x a r i d lardan iborat. Monosaxaridlar (fruktoza, saxaroza) suvda yaxshi 
eriydigan moddalar. Polisaxaridlar (kraxmal donachalari) kletchatka, sellyuloza. 
Hujayra  hayotida  ATF  (adinozintrifosfat  kislotasi)  juda  muhim  ahamiyatga  ega.  U 
hujayradagi  energiya  (quvvat)ni  o‘zlashtirishda  biologik  makromolekulali  moddalarni  sintez 
etishda ishtirok etadi. 
Tirik  hujayra  tarkibida  60-90  foiz  miqdorda  suv  bo‘lib,  uni  ichida  boshqa  kimyoviy 
moddadar erigan holda uchraydi.