Samarqand davlat universiteti biologiya fakulteti botanika kafedrasi

67-rasm. Urug‘ning tuzilishi (Phaseolus vulgaris) va loviyaning unish ketma-ketligi 
stadiyalari: 7 – urug‘ qobig‘i; 8 – gipokotil; 9 – birlamchi ildiz; 
10 – barg; 11 – 14 – urug‘pallalar; 12 – ildizcha; 13 –barg; 14 - yon ildizlar, 
15 - epikotil, 16-gipokotil, 17 - qurigan urug‘pallalarr. 
 
No’xat maysalarida gipokotil qisqa bo’lib, urug’pallabarg tuproq ostida qoladi. Bir pallali 
o’simliklar urug’i endospermli urug’dir. Endospermli urug’larning tuzilishi bug’doy, arpa donida 
kuzatiladi. Donning tashqi tuzilishini o’rganish uchun 1-2 kun suvda ivitilgan bug’doy yoki arpa 
donini buyum oynasiga qo’yib, tashqi tuzilishi kuzatiladi. Donning bir uchiga murtak joylashgan 
bo’lib,  ikkinchi  uchiga  mayda  tukchalar  to’plangan,  donning  asosiy  qismi  endospermdir. 
Endosperma  bir  xil  parenxima  to’qimalardan  tuzilgan.  Bu  to’qimalarda  kraxmal,  aleyron 
donachalari va boshqa moddalar to’planadi. 
Murtak juda kichik bo’lganligidan tuzilishini  yaxshi  o’rganish  uchun, donning uzunasiga 
kesimidan  tayyorlangan  preparat  mikroskopning  kichik  obyektivida  qaraladi.  Bunda  murtak 
boshlang’ich ildizcha, poyacha, kurtakcha, bitta urug’pallabarg – qalpoqchadan tuzilganligi aniq 
ko’rinadi. 
Boshlang’ich ildizchaning uchki qismi (o’sish konusi) koleoriza bilan o’ralgan. Koleoriza 
himoya  funksiyasini  bajaradi.  Ildiz  o’sishi  davrida  koleoptil  yoriladi  va  uning  o’sishiga  imkon 
yaratadi. 
Poyacha  tagidan  bitta  urug’pallabarg  –  qalqoncha  chiqadi,  qalqoncha  murtakni 
endospermdan chegaralab turadi va o’zidan fermentlar ajratadi, so’ruvchi to’qimalari yordamida 
murtakni endospermdagi organik moddalar eritmasi bilan ta’minlaydi. 
Kurtakcha o’sish konusi va uni o’rab turgan boshlang’ich barglardan tuzilgan, tashqi bargi 
uchli  bo’lib,  koleoriza  deyiladi.  O’sish  davrida  koleoptil  nayza  shaklida  tuproqni  yorib,  o’ziga 
o’ralgan  boshlang’ich  barglarni  tuproq  yuzasiga  ko’taradi  va  o’sishni  to’xtatadi.  Koleoptilga 
o’ralgan chin barglar o’sib yashil rangga kiradi. 
Bir  pallali  o’simliklarda  don  o’sish  davrida  boshlang’ich  ildizcha  o’sishdan  to’xtaydi. 
Poyacha ostidan 2 ta va undan ortiq ildizchalar chiqadi. Yosh maysalardagi ildizlar boshlang’ich 
qo’shimcha ildizchalardir.