Samarqand davlat arxitektura

Taxeometrik s’yomkani asoslash
Taxeometrik s’yomkani bir sistemada olib borish uchun taxeo­metrik yo’l s’yomka joyiga yaqin bo’lgan tayanch punktlarga boshi va oxirida rejali va balandlik bo’yicha bog’lanadi. Tayanch punktlar orasida olinadigan geodezek yo’l s’yomka yo’li deyiladi; s’yomka yo’li, aniqligiga qarab, teodolit nivelir yo’li bilan teodolit-taxeometr yo’liga bo’linadi.
Teodolit nivelir yo’lida masofa lenta yoki aniq dalnomer bilan, burchaklar teodolit bilan o’lchanadi, nisbiy balandliklar geometrik nivelirlash yo’li bilan aniqlanadi.
Teodolit taxeometr yo’lida burchak teodolit bilan, tomonlar uzunligi G.400 aniqlikda dalnomer bilan o’lchanadi. Vertikal burchak to’g’ri va teskariga qarab o’lchanadi, bunda ikki o’lchash farqi 2t dan oshmasligi kerak; bu yerda t– sanoq aniqligi. To’g’ri va teskari nisbiy balandliklar farqi 100 m da ±0,06 m dan oshmasligi kerak. Taxeometrik yo’l va tomon uzunliklari

s

4-расм
’yomka masshtabiga qarab turlicha bo’ladi. Masalan, masshtab 1:1000 bo’lganda yo’l uzunligi 400 m atrofida, tomon uzunligi 150 m gacha bo’ladi.
Taxeometrik yo’l joy situasiyasi va relyefini s’yomka qilishda asos bo’ladi. Asbob o’rnatiladigan stansiyalar raqamlanib, alohida mahkamlanadi (4-rasm).
Taxeometrik s’yomka chiziqli inshoot yo’nalishi bo’yicha olib borilsa, marshrut s’yomka, ma’lum maydon yuzasi bo’yicha olib borilsa, maydon s’yomkasi deyiladi. Marshrut s’yomkada taxeometrik yo’l ikki punktga (boshda va oxirda) bog’lanadi. Maydon s’yomkasida yopik poligon holida olib boriladi, lekin poligonning bir nuqtasi (stansiyasi) punktga bog’lanadi.
Taxemetrik reja olish natijalaridan foydalanib
topografik reja chizish

Taxometrik yul punktlari qog’oz (rejashet) ga yo’l tomonlarining yunalish burchaklari (azimut, rumb) hamda masofalar tushirib bo’lgandan keyin piketlar rejaga tushiriladi. Gorizontal limb taxometrik yo’l yunalishida orentirlangan bo’lsa, transportir markazi punkt nuqtasiga, asosi esa limbga oriyentirlangan tomonga to’g’rilab qo’yiladi.

Relyef gorizontallari bilan tasvirlanadigan bo’lsa, dastlab, harakterli nuqtalari belgilanadi. So’ngra gorizontallar chiziladi. Gorizontallar analitik va grafik usulda topiladi.
Biz hisoblash grafik ishida grafik usulda gorizontal chiziqlar o’tkazganmiz. Bu usulda gorizontallar o’rnini topishda paletka ishlatiladi. Paletka bir-biridan ma’lum oraliqda paralel chiziqlar chizilgan shaffof qog’ozdir. Paralel chiziqlar oralig’i tuzilayotgan rejaning masshtabi va nishabiga bog’liq. Paletka yordamida dastlab 2-nuqta oralig’ida qancha gorizontal o’tkazilish kerakligi aniqlanadi.
Taxeometrik s’yomkaning kameral ishlari
Taxeometrik s’yomka jurnalini to’ldirish. S’yomkadagi o’lchash natijalarini tenglab, reja chizishga kerakli miqdorlar hisoblash va reja chizish taxeometrik s’yomkaning kameral ishlari bo’ladi. Avval R va A sanoqlar bo’yicha stansiyalar orasidagi qiyalik burchagi va vertikal doiraning topiladi (jurnal va uni to’ldirish Q.Norxo’jayevning 1976 yili chiqqan «Muhadislik geodeziyasidan praktikum» nomli kitobida to’liq keltirilgan). So’ngra NO’ qiymati bo’yicha stansiyada qaralgan reyka nuqtalariga tegishli vertikal burchaklar formula bilan hisoblanadi va o’z ustunlariga yoziladi. Bu qiymatlar sm gacha yaxlitlanadi. d va h ni hisoblashda taxeometrik jadvaldan foydalanish mumkin. v<2° bo’lganda d o’lchash D qiymatini qabul qilish mumkin.
h lar hisoblangach, stansiyalar orasidagi nisbiy balandliklar tenglanadi. Agar bir stansiyadan ikkinchi stansiyaga qarab topilgan nisbiy balandlikni h_to’g’ ikkinchi stansiyadan birinchiga qarab topilgan nisbiy balandlikni h_tes (to’g’ri va teskari so’zidan) desak, bu nisbiy baland–liklarning absolyut qiymatlari teng bo’lishi kerak, aks holda, nivelirlash xatosi h hosil bo’ladi, ya’ni Vertikal burchak v ning o’lchash xatosi bo’lsa, bu xato orqali nisbiy balandlik 100 m masofada ±3 sm o’zgaradi. Agar bu xatoni o’rta kvadratik xato t₁₀₀= sm desak, tomon uzunligi D bo’lganda o’rta kvadratik xato yoki bo’ladi. To’g’ri va teskari nisbiy balandliklarning arifmetik o’rtasi h₀ qabul qilinganda uning o’rta kvadratik xatosi bir nisbiy balandlik xatosidan marta kichik, ya’ni bo’ladi. Buning chekli xatosini desak, u quyidagicha bo’ladi:

yoki yaxlitlab olinsa,

bo’ladi. h yo’l qo’yarli bo’lsa, hamma stansiyalar orasidagi nis­biy balandliklarning arifmetik o’rtasi h₀ hisoblab topiladi. Keyin musbat va manfiy nisbiy balandliklar yig’indisi hisoblanadi.
Taxeometrik yo’l ikki punkt orasida olinganidan bo’lishi kerak, lekin amalda xato sababli quyidagicha

bo’ladi; bu yerda f_ha – taxeometrik yo’lning amaliy bog’lanmaslik xatosi. Taxeometrik yo’l uzunligi R m, yo’ldagi nisbiy baland­liklar soni n bo’lsa, taxeometrik yo’lning chekli bog’lanmaslik xatosi quyidagicha bo’ladi:

bo’lishi kerak. Agar bu shart bajarilsa, xato nisbiy balandliklarga ishorasiga teskari ishora bilan tarqatiladiki, bu tuzatma deyiladi. Tuzatmani , tomon uzunliklarini d_i –desak, bo’ladi.
Stansiyalar otmetkasini hisoblash. Tuzatilgan nis­biy balandliklar orqali bosh stansiya otmetkasi bo’yicha qolgan stansiyalar otmetkasi quyidagi formula yordamida hisoblanadi:

bunda oldingi va keyingi stansiyalar otmetkasi, shu stansiyalar orasidagi nisbiy balandlik. Otmetkalar sm gacha yaxlitlanadi.
Reyka (relf) nuqtalari otmetkasini hisoblash. Stansiyalarning hisoblangan otmetkalari jurnaldagi o’z raqamlari yozilgan qator oxiridagi H ustuniga yoziladi. Bu otmetka­lar bo’yicha stansiyadan qaralgan reyka nuqtalari otmetkasi hisoblanadi. Reyka nuqtasining H_r otmetkasi stansiya otmetkasi N_st ga reyka nuqtasi nisbiy balandligi h_p ning algebraik qo’shilganiga teng:

Reyka nuqta otmetkasi o’z stansiyasining otmetkasi bo’yicha hisoblanadi.
Taxeometrik yo’l burchaklarini tenglashtirish. Taxeometrik yo’l rejaini chizish uchun yo’l tomonlarining rumblarini aniqlash kerak. Taxeometr har stansiyada keyingi stansiyaga ornentirlanganidan (I – II, II – III kabi), gorizontal doira sanog’i stansiyadagi yo’lning o’ng burchagi bo’ladi. Taxeo­metrik yo’lning bosh va oxirgi tomon yo’nalishlari malum bo’lganidan o’lchangan burchaklar teodolit s’yomkaning ochiq, poligoni kabi tenglashtiriladi.