Samarqand davlat arxitektura-qurilish

16.2. Elektron o'quv kurslari (EO'K)ni loyihalash
      
O’quv-tarbiya jarayonida elektron o’quv kursi (EO’K) ning o’rni haqida gapirganda, turli
ta’lim shakllari, shu jumladan, aralash ta’lim shakllari yonma-yon boradigan, ta’lim tizimi
hozirgi holatining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olish zarur, ular uchun esa, mustaqil ish
tegishlicha metodik ta’minlanishi juda muhim. Bularga ko’ra, o’quv-metodik materiallarni
elektron ko’rinishda taqdim etishning strukturasi va usuli, ulardan foydalanishning aniq bir
shakliga bog’liq holda o’zgarib turishi kerak. Pirovardida, o’quv-metodik resurslarning katta
hajmidan, ko’p sonli foydalanuvchilar foydalana olishini, shuningdek, individual yondashuv,
o’qitishning faol metodlari va teskari aloqa qo’llab-quvvatlanishini ta’minlash zarur.
      
Texnologik  nuqtai nazardan,  ta’lim  jarayoni  barcha  qatnashchilarining  imkoniyatlari va
ehtiyojlari hisobga olingan holda, o’quv-metodik resurslarni taqdim etishning metodik
asoslangan prinsiplarini ishlab chiqish va o’quv-metodik, ilmiy-tadqiqot hamda axborot
resurslari tizimidan foydalanishni tashkillashtirish, bu yo’nalishdagi asosiy vazifalardan
hisoblanadi.
       
Pedagogik  faoliyat  amaliyotiga,  o’quv  va  ish  dasturlari;  leksiyalar  va  amaliy
mashg’ulotlarning grafik-rejalari; ensiklopediya va lug’atlar; kartalar, sxemalar, illyustrasiyalar;
masalalar va mashqlar to’plamlari, ularni bajarish bo’yicha metodik tavsiyalar; insholar,
referatlar mavzulari va shuningdek; o’zini o’zi tekshirish uchun savollar va testlar; kompyuter
eksperimentlarini va amaliy o’yinlarni o’tkazish uchun modellashtiruvchi dasturlar
(ixtisoslashgan ma’lumotlar bazasidan foydalanish mumkin bo’lgan holda); o’qitish sifati va
ta’lim olayotganlar rivojlanishi nazorat qilinishini olib borish dasturlari kabi turli elektron o’quv
materiallaridan foydalanish keng kirib bormoqda.
Yuqorida sanab o’tilgan elektron materiallarni, tegishlicha metodik va texnologik
tizimlashtirish, mohiyatan, bosqichma-bosqich, o’zida avtomatlashtirilgan ta’lim va nazorat
tizimlari, modellashtiruvchi dasturlar va o’qitishning axborot texnologiyalari (O’AT) boshqa
dasturiy vositalari funksiyalarini jamlovchi EO’K shakllanishini ta’minlaydi.
      
Elektron  o’quv  kursini  loyihalashda,  o’qitish  va  rivojlanish  o’zaro  bog’liq  jarayonlar
ekanligini hisobga olish zarur, shuning bilan birga, o’qitish tegishli psixologik-pedagogik
prinsiplar va qonuniyatlar talablari bajarilgan taqdirdagina, rivojlanayotgan bo’lishi mumkin.
Shu munosabat bilan, o’quv jarayonining barcha bo’g’inlarida ta’lim oluvchilarning bilishga
qaratilgan faoliyatini faollashtirish uchun turli metod va vositalardan foydalanish, muammoli
vaziyatlarni yuzaga keltirish, muammoli va mantiqiy xarakterdagi topshiriqlarni taklif etish, hal
qilinishi boshqa manbalardan olinadigan bilimlar jalb qilinishini talab qiladigan, bilishga
qaratilgan vazifalarni qo’yish zarur. Bunday muammolarni hal etish, EO’K ni ishlab chiqish
uchun mo’ljallangan ko’plab vositalarda (Net-maktab, Learning Space, VLE va b.lar)  ko’zda
tutilgan. Ular o’quv jarayoniga izlash-tadqiq qilish faoliyati elementlarini kiritish; evristik
xarakterdagi o’quv topshiriqlarini taklif qilish; elektron konferensiya rejimida ularning yechimini
muhokama qilish; ilmiy tadqiqot elementlari bo’lgan laboratoriya ishlarini bajarish; ijodiy
xarakterdagi jamoaviy loyihalarni bajarish imkonini beradi. Zamonaviy ta’lim uchun
telekommunikasion loyihalar kabi o’quv faoliyati shakli dolzarbligini hisobga olgan holda,
ulardan elektron o’quv kursi strukturasida keng foydalanish juda maqbul hisoblanadi.

---

    Hozirgi kunda jahon ta’lim xizmatlari axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalariga tayangan
holda yo’lga qo’yilmoqda. Bu borada elektron darslik va o’quv qo’llanmalar katta o’rinni
egallamoqda.
    
Elektron darsliklarni loyihalashtirish, ishlab chiqish va o’quv jarayonida keng foydalanish
dolzarb masalalarga aylanmoqda, chunki ular ommaviy ravishda ta’lim sohasida qo’llanila
boshlandi. Oxirgi vaqtlarda elektron o’quv nashrlarning turli xillari yaratilib, ular o’z tarkibiga
oddiy gipermatn darslikdan  tortib masofaviy o’qitishning kompleks tizimlarini qamrab olmoqda.
     Elektron darsliklarni  quyidagi turlarga ajratish mumkin:
– matnning elektron versiyasi;
– kitobning gipermatnli elektron versiyasi;
– grafik, jadval, rasmlar va gipermatnlar mavjud darslik;
– animasiya, ovoz, grafik, jadval, rasmlar va gipermatnlar mavjud
   darslik;
– animasiya, ovoz, grafik, jadval, rasm, gipermatnli va test
  tizimlari   mavjud dasrliklar.
     
Ushbu  sohaning  yangiligi  va  o’quv-uslubiy  ta’minotining  yo’qligi  ishlab  chiqilayotgan
elektron darsliklarning sifat darajasiga jiddiy ta’sir ko’rsatmoqda. Bundan tashqari, darsliklarni
yaratishning yagona standartlari va dasturiy vositalarining yo’qligi turli ishlab chiqaruvchilar
tomonidan yaratilgan elektron darsliklarni o’quv jarayonida samarali qo’llashga to’sqinlik
qilyapti deyish mumkin.
     
Shuning uchun ham yaratilgan elektron darsliklarning baholash mezonlarini belgilab olish
lozim. Avvalambor, elektron darsliklar o’tilayotgan darslar sifatini yuksaltirishiga qanday ta’sir
ko’rsatishini bilish kerak. Elektron darsliklarning an’anaviy usullarga nisbatan quyidagi
afzalliklarini keltirish mumkin:
1. O’quv axborotlarining taqdim etilish shakli.
2. Kerakli axborotlarni qidirish imkoniyati.
3. Olingan bilimlar darajasini nazorat qilish usullarining
   mavjudligi.
4. O’qituvchi bilan teskari aloqaning mavjudligi.
    
O’quv materiallarini taqdim etish shakllari. Elektron darsliklardan o’quv jarayonida keng
foydalanishning asosiy muammosi–bu kompyuter ekranidan katta hajmdagi axborotlarni
o’qishdir. Ushbu muammoni hal qilish uchun elektron darsliklarni matn va ovoz shaklida taqdim
etish mumkin. Bu ikki usul bitta o’quv materialini turli shaklda taqdim etish bilan farqlanadi,
xolos.
    Elektron darslikning matn usulida o’quv materiali gipermatn ko’rinishida taqdim etilib, unda
grafik, chizma, diagramma, fotografiya, animasiya va video qo’llaniladi.
    Elektron darslik materiali o’quvchiga diktor ovozi bilan yetkazilib, slayd-shou  ko’rinishidagi
material bilan birga beriladi. Audio va videoaxborotlarning o’zaro birgalikda qo’llanishi o’qitish
samaradorligini keskin yuksaltiradi.
    
Qidirish va  yo’llash imkoniyatlari.  Yo’llash tizimi barcha axborotlarni tarkiblashtirishga
asoslangan bo’lib, yagona bo’lim/bob/mavzu/mavzu osti/ taqdim etish iyerarxiyasidan
foydalansa bo’ladi. Kompyuter ekranida elektron darslikning ushbu iyerarxiya tizimi to’lig’icha
namoyish etilishi mumkin. Bundan tashqari ko’rib chiqilgan o’quv materialiga qaytish,
keyingisiga o’tish va giperaloqa asosida boshqa bo’limlardan izlash imkoniyatlarini ham kiritish
lozimdir.
    Elektron darsliklarda qidirish tizimi indeksli va to’liqmatnli bo’lishi mumkin. Indeksli qidirish
biror-bir ko’rsatmalar majmuasi asosida yo’lga qo’yiladi. To’liqmatnli qidirishda asosan biror-
bir so’z, so’zlar ketma-ketligi asosida qidirish mumkin bo’ladi.
    
Olingan  bilimlar  darajasini  nazorat  qilish.  Elektron darsliklar  asosida  bilim olayotgan
talabalarning bilim darajalarini aniqlash uchun ular tarkibidagi avtomatlashtirilgan test
tizimlardan foydalaniladi. Test tizimlari quyidagi talablarga javob berishi lozim:
– test natijalarining obyektivligi;

---

– o’quv materiallarini qamrab olish;
– o’qitish elementlarini test jarayoniga kiritish;
– qayta test topshirish imkoniyati.
    
Ko’pincha ikki turdagi test topshirish yo’lga qo’yiladi: javoblarning bir nechta variantidan
bittasini tanlash va ikki guruh elementlarini o’zaro mos kelishini belgilash.
    
Javobning berilgan variantlarini tanlash bo’yicha test usuli keng tarqalgan. Natijalarning
obyektivligini  ta’minlash va testni qayta topshirishni ta’minlash maqsadida savollar bazadan
tasodifiylik asosida tanlab olinadi. Test mobaynida o’qitish elementlarini qo’llash bo’yicha
talabaga javoblarning to’g’riligi haqida axborot berilib boriladi va test tugagandan so’ng yaxshi
o’rganilmagan mavzular ro’yxati beriladi. Test topshirishni biror bir mavzu yoki to’liq kurs
bo’yicha topshirish mumkin.
     O’qituvchi va o’quvchining o’rtasida o’zaro interaktiv va teskari aloqaning yo’lga qo’yilishi.
Ishlab chiqarilayotgan elektron darsliklarni ikki usulda, ya’ni lokal va tarmoqda foydalanish
mumkin. Lokal usuli individual holda ta’lim berishda, tarmoq usuli esa o’quvchining o’kituvchi
bilan aloqasini o’rnatish uchun qo’llaniladi. Talabaning o’qituvchi bilan o’zaro aloqasi dialog
(online) yoki elektron pochta (offline) ko’rinishda amalga oshirilishi mumkin. Asosiy o’quv
materiali talabaning kompyuterida joylashgan bo’lib, serverda ayrim ma’lumotlar saqlanadi, bu
esa tarmoqda katta hajmdagi axborotlarni uzatishga chek qo’yadi. Bundan tashqari, serverda har
bir talaba uchun uning ismi, sharifi, familiyasi, paroli, test natijalari kabilar saqlanadi.