Самарқанлд давлат университети география ва экология факулътети “ экология ва ҳаёт фаолияти хавфсизлиги” кафедраси

Сув тошқини вақтида қандай ҳаракат қилиш керак?
Сув тошқини хавфи юзага келганлиги ва эвакуация ўтказиш тўғрисидаги хабарни олгач, белгиланган тартибда хавфли ҳудуддан хавфсиз худудга ёки тепаликларга чиқинг. Ўзингиз билан ҳужжатлар, қимматбаҳо буюмларингиз ва уч кеча-кундузга етадиган озиқ-овқат маҳсулотларини олинг. Манзилга етиб келгач кўчирилувчиларни қабул қилиш пунктида рўйхатдан ўтинг.
Уйдан чиқишдан олдин электр, газ тармоғи ва иситиш печларидаги оловни ўчиринг, бинодан ташқаридаги сув олиб кетиши мумкин бўлган барча буюмларни маҳкамланг ёки уларни ёрдамчи биноларга жойлаштиринг. Вақтингиз етарли бўлса, қимматбаҳо уй жиҳозларини юқори қаватларга ёки чордоққа олиб чиқинг. Дераза ва эшикларни ёпинг, зарурат бўлса ва вақт имкон берса, биринчи қаватдаги дераза ва эшикларни ташқи томондан тахталар билан қоқиб қўйинг. Эвакуация уюшган ҳолда ўтказилмаётган бўлса, ёрдам етиб келгунга ва сув сатҳи пасайгунга қадар юқори қаватлар ва бинолар томидан, дарахтлар ва тепаликлардан жой эгалланг. Шу билан бирга мунтазам ҳалокат сигналини бериб боринг (кундуз куни узоқдан яхши кўринадиган очиқ рангли матони осиб қўйиш ёки силкитиш билан, тунда - ёруғлик сигнали ва овоз билан). Қутқарувчилар яқинлашганда, сузувчи воситага ўтинг. Бунда қутқарувчиларнинг кўрсатмаларига қатъий амал қилинг, сузувчи восита устидаги юкнинг кўпайиб кетмаслигига эътибор беринг. Ҳаракат вақтида ўрнингиздан қимирламанг, қайиқ четига ўтирманг, экипаж аъзоларининг талабларини бажаринг. Сув остида қолган зонадан мустақил равишда чиқишга, фақатгина жиддий сабаблар (жабрланганларга тиббий ёрдам кўрсатиш, сув сатҳининг кўтарилиб бориши, юқори қаватлар ва чордоқларни сув босиш хавфи) пайдо бўлганда тавсия этилади. Аммо ишончли сузувчи восита бўлса, ҳаракат йўналишини билсангизгина шундай йўл тутишингиз мумкин. Мустақил ҳаракат вақтида ҳалокат сигналини беришни тўхтатманг.
Сувда қолганлар ва чўкаётганларга ёрдам беринг. Одам чўкаётган бўлса, унга сузувчи восита ташланг, ҳаракатларини қўллаб-қувватлаб туринг, бошқаларни ёрдамга чақиринг. Жабрланувчига яқинлашар экансиз, дарё оқимини ҳисобга олинг. Агар чўкаётган одам ўз ҳаракатларини назорат қилолмаётган бўлса, унга орқа томондан сузиб бориб сочидан ушланг ва қирғоққа қараб сузинг.
Сув тошқинидан сўнг қандай ҳаракат қилиш керак?
Бинога киришдан аввал, унинг ҳолатини текшириб кўринг. Хоналарни шамоллатинг (газ тўпланиб қолган бўлиши мумкин). Хоналарни тўла шамоллатиб бўлмагунингизча ва газ таъминоти тизимини текшириб кўрмагунча электр ёритгичларни ёқманг, очиқ оловдан фойдаланманг, гугурт ишлатманг. Электр симлари, газ қувурлари, сув ва маиший чиқинди тармоғининг созлигини текширинг. Мутахассислар билан биргаликда ушбу тизимларнинг созлигига ишонч ҳосил қилмасдан улардан фойдаланманг. Хоналарни қуритиш учун барча эшик ва деразаларни очиб ташланг, пол ва деворларни чиқиндилардан тозаланг, ертўлалардаги сувни тортиб чикаринг. Нам теккан озиқ-овқат маҳсулотларини истеъмол қилманг. Қудуқларни тозалаб, улардаги сувни чиқариб ташланг.
Сел оқимларини узоқ давом этган кучли жала, қор ёки музликларнинг жадал эриши, зилзила ва вулқон отилишлари келтириб чиқаради. У тўсатдан юзага келади, катта тезлик (10 м/сония ва ундан ортиқ) билан ҳаракатланади, одатда ўн дақиқадан бир неча соатгача бўлган оралиқ билан бир неча тўлқинлар шаклида ўтади. Сел тўлқини олдинги қисмининг баландлиги 15 м ва ундан ортиқ бўлиши мумкин. Ҳаракатланаётган сел оқимининг гулдураган овози узоқ масофадан эшитилиб туради. Одамлар (сайёҳлар, тоғ разведкачилари, чегарачилар, маҳаллий аҳоли), турар жой бинолари ва йўл иншоотлари табиий офатнинг қурбонига айланишлари мумкин.
Селга қандай тайёрланиш керак?
Одатда сел оқимлари келиши мумкин бўлган жойлар маълум бўлади. Тоққа чиқишдан аввал ҳаракатингиз йўналишида мавжуд бўлган шундай жойларни ўрганиб чиқинг, уларни, айниқса кучли ёғинлардан сўнг четлаб ўтинг. Сел оқимига тўқнаш келиб қолинганда қутулиб қолишнинг иложи жуда камлигини доимо ёдда тутинг.
Эвакуация олдиндан ўтказиладиган бўлса, турар жойни ташлаб чиқиб кетишдан аввал электр, газ, сув манбаларини беркитинг. Эшик, дераза ва шамоллатиш тизимларини яхшилаб ёпинг.
Аввалдан ўтказиладиган селнинг олдини олувчи чора-тадбирлар: селдан хавфли ҳудудларда селга қарши дамба ва тўғонлар, сув йўлини ўзгартириб юборувчи каналлар қурилади, тоғ кўллари сатҳи пасайтирилади, ёнбағирлардаги тупроқ қатлами дарахт ўтказиш йўли билан мустаҳкамланади, кузатув ишлари олиб борилади, хабар бериш тизими яратилади ва эвакуация режалаштирилади.