Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Ички секреция безларининг ўзаро таъсири.
Эндокрин безларининг 
ҳаммаси функционал жиҳатдан бир-бири билан боғланган бўлиб, ягона тизи-
мини ташкил этади. Бир хил безларнинг гормонлари қон орқали бошқа без-
ларнинг гормонларига таъсир қилади. Мана шу ўзаро таъсир гуморал регуляция 
деб ном олган ва нерв системасининг иштирокисиз амалга ошади. Ички сек-
реция безларининг ҳаммаси марказидан қочувчи вегетатив нервлар билан 
таъминланган бўлиб, марказга интилувчи нерв толаларининг рецепторлари ёки 
учларига эгадир. Гуморал регуляция нерв системаси фаолиятига тобе бўлади, 
гормонлар эса нерв системасига таъсир қилади. Катта ярим шарлар эса ички 
секреция безлари функцияларини организмнинг яшаш шароитларига мос-
лаштириб борилади. 
Жинсий тарбия 
 
Жинсий тарбия ахлоқий тарбиянннг бир қисми бўлиб, бир қатор педаго-
гик ва тиббий муаммолар билан боғлиқ. Жинсий тарбиянинг вазифаси ўсаётган 
авлодда жинсий масалаларга тўғри муносабатда бўлишни шакллантириш, 
турли ёш даврларида риоя қилиниши зарур бўлган ижтимоий-ахлоқий 
принциплар ва гигиена талабларини ўзлаштириб олиш, фақат эркак ва аёл 
ролини эмас, балки эр ёки хотин, ота ёки она ролини адо этишга ҳозирлик 
кўриш ҳисобланади. Жинсий тарбия болаларни ёшига яраша жинсий белги-
лари, анатомо-физиологик хусусиятлари, шахсий гигиена, овқатланиш, меҳнат 
ва дам олишни ташкил қилиш қоидалари билан аста-секин таништира боришга 
асосланган. Жинсий тарбиянинг мақсади нодонликнинг олдини олиш, уят-
чанлик, беҳуда тақиқлашлар, сирлиликдан қочиш, жинс масалаларига болалар 
фикрини ортиқча қаратишга йўл қўймаслик, уларни балоғат даврига, келажакда 
турмуш қуришга тайёрлаш, жинси бошқа кишилар билан ўзаро муносабатда 
бўлганда масъулият ҳиссини тарбиялаш ҳисобланади. 
Жинсий безларнинг функцияси тўғрисидаги бўлимдан маълумки, бола-
нинг жинсий ривожланиши кескин тезлашадиган ва нисбатан қисқа давр ичида 
балоғат даври бошланадиган пубертат давр жинснинг ўзига хос ривожла-
нишида алоҳида фарқ қилади. Ёшга оид даврларга биноан бу ўсмирлик 
давридир. Балоғатга этиш шундай жараёнки, унинг натижасида одам ўзининг 
эркак ёки аёл жинсига фақат биологик жиҳатдан эмас, балки ижтимоий жиҳат-
дан ҳам мансублигини энг кўп даражада ифодалайди. 
Жинсий етилиш 2 даврга бўлинади: биринчиси 8-9 ёшдан 12-13 ёшгача ва 
иккинчиси 12-13 ёшдан 17-18 ёшгача бўлган даврдир. Жинсий етилиш мар-
казий нерв системаси ва жинсий безлар фаоллигининг ошишидан бошланади. 
Пубертат давргача ўғил ва қиз болаларда эркак ва аёл жинсий гормонлари 
миқдорида фарқ бўлмайди. Ўғил болаларда андроген ва қиз болаларда эстроген 
гормонларнинг ортиб борувчи миқдори жинсий етилишнинг ҳамма аломатлари 
ва белгилари ривожланишига сабаб бўлади: иккиламчи жинсий белгилар 
шаклланади ва жинсий гормонлар нерв марказларига ўзига хос таъсир 
кўрсатади. Бошқа жинс вакилларига қизиқиш ортади, жинсий майл, жинсий 
мавзудаги маълумотлар ўсмирлар учун муҳим бўлиб қолади. 

---

127 
Жинсий етилиш суръатларида акселерация яққол акс этади. Асримиз 
бошидан бошлаб менархе даври уч йилга камайгани ҳақида маълумотлар бор. 
Бу жинсий балоғатга этиш даври бошланди, деган гапдир, бироқ қиз боланинг 
бўйида бўлиши мумкинлигидан ташқари, унинг жинсий органлари, бутун 
организми ҳали нормал жинсий турмушга ҳозирланмаган бўлади. Шундай 
қилиб, жинсий қобилият шаклланиши билан шахсий етуклик ўртасида узилиш 
бўлади. Бундан ташқари, 20-21 ёшгача ёш йигитларнинг ижтимоий аҳволи ҳали 
аниқ равшан белгиланмаган, чунки уларнинг кўпчилигида оилани мустақил 
боқиш имкониятлари чекланган бўлади. Шундай қилиб, жисмоний 
ривожланиш йигитлар ва қизлар ўртасидаги муносабатларнинг катта ёшдаги 
одамлар томонидан белгиланишидан илгарлаб кетади. 
Боланинг жинси туғилган кунидан бошлаб ота-онаси ва теварак-атроф-
даги одамларда муайян муносабат келтириб чиқаради, у ўз танасини кўздан 
кечириш билан бирга бирламчи жинсий ўхшатишга олиб келади: бола анатомо-
физиологик хусусиятлар ва жинснинг келажакдаги роли ҳақида ўйлаб ўтирмай 
ўзини ўғил ёки қиз бола деб ҳисоблайди. Кейинчалик бола онгли ёки онгсиз 
равишда, аксарият ўз жинсини ота-онаси, ҳикоялар, филм қаҳрамонларига, 
ўйинларига тақлид қилиб, эркаклик ёки аёлликка хос кўпгина таърифларни 
қабул қилади. Турли-туман ахборот манбалари таъсирида болалар ўз жинсига 
оид вазифанинг биологик жиҳатларини тушуниш учун зарур билимларни аста-
секин эгаллаб боради. 
Болада ўз жинсий ролини шакллантириш аввало оилада содир бўлади ва 
одатда қийинчиликларсиз кечади, сўнгра уни бирмунча чуқур англатиш келаёт-
ганнинг вазифаси ҳисобланади, чунки бу рол қанчалик кам тушунтирилса, 
боланинг руҳий-жинсий ривожланишида шунчалик кўп тўсиқ ва янглишиш-
ларга дуч келиш мумкин. Шу муносабат билан препубертат даврда болаларга 
тушунтириш, катта одамларнинг ўзаро муноса-батларидаги, хулқ-атворидаги 
шахсий намуна катта аҳамиятга эга. 
Ўсмирларда пубертат даврида тенгдошлари билан мулоқотда бўлишда 
шаклланадиган жинсий шаҳвоний йўл туфайли келиб чиқадиган хулқ-атвор 
найдо бўлади. Бошқа жинс вакилларига диққат эътибор ортади, жинсий қизи-
қиш аломатлари пайдо бўлади ва кучаяди, уларни ўртоқлари билан муҳокама 
қилиш бошланади. Бу босқичда жинсий идентификация давом этади ва туга-
лланади. Одамнинг жинсий роли аниқланади, унинг маънавий-ахлоқий асос-
лари, эркаклик ёки аёлликка хос фазилатлар вужудга келади. 
Жинсий тарбия илк болаликдан бошланиб аввал оилада ва мактабгача 
тарбия муассасаларида, сўнгра мактаб, лицей ва коллежлар томонидан махсус 
эътиборни талаб этадиган жараён ҳисобланади. Бунда ота-онадан масъулият 
соқит қилинмайди, чунки уларнинг ҳар иккаласи маъсул шахслар сифатида 
бирлашиши шарт. 
Ўсиб келаётган авлодда жамиятда яшаш учун зарур шахсий фазилатларни 
шаклантирадиган болалар ва ёшлар ташкилотлари катта рол ўйнайди. Ҳам-
корликдаги ўйинлар, таълим, спорт, туризм, ёзги спорт, оромгоҳларида ишлаш 
ва дам олиш ўғил ва қиз болаларнинг умумий тадбирлар заминида ўзаро иноқ 
ва дўст бўлишига ва бир-бири билан самимий муносабат ўрнатишига имкон 
беради. Мулоқотлар вақтида турли хил кескин муаммолар ҳам пайдо бўлиши 

---

128 
мумкин, келишмовчиликлар уларнинг катта ёшдаги ўртоқлари, тарбиячилар 
ёрдамида оқилона ҳал қилиниши лозим.
Болалар ва ўсмирларга оммавий ахборот воситалари ва санъат, айниқса 
телевидение, радио, кино, матбуот кучли таъсир кўрсатади. Уларнинг таъсири 
ҳар хил бўлиши мумкин ва одамнинг тажрибасига боғлиқ, чунки бу ёшда ҳали 
юриш-туришнинг қарор топмаган нормалари, одатлар, дид, шаклланган ахло-
қий йўл тутишлар бўлмайди, аксарият болалар воқеаларни тушуниш ва уларга 
муносабатига кўра айрим шахсларнинг хатти-ҳаракатига бевосита тақлид 
қилади. Болалар ва ўсмирларнинг диққат-эътибори кўпинча салбий ҳодисаларга 
қаратилади, айрим сюжетларнинг дудмаллиги, қиёмига етказилмаганлиги, 
табиий бўёқларда тасвирланишини улар ўз ривожланиш савияларига кўра 
хатти-ҳаракат ва тақлид намунаси деб қабул қилади. 
Тарбиячилар ва ота-оналарнинг вазифаси бадиий асарларни танлашда ва 
болаларнинг уларни тўғри тушунишларига ёрдам бериш ва воқеа ҳамда факт-
ларга маънавий баҳо беришдан иборат. ўқилган китоб ёки кўрилган томошани 
биргаликда муҳокама қилиш тақиқлаш ва китоб жавонларига қулф осиб 
қуйишдан минг марта афзал. 
Ўғил болалар билан қиз болаларнинг фарқи тўғрисидаги масала «қийин 
саволлар» қаторига киради. Ўғил бола билан қиз болани фақат шу йўсинда 
фарқ қилиш мумкин, деган жавоб гўдак учун кифоя қилади. Болалар ташқи 
фарқни жуда табиий ҳолда қабул қилади ва одатда, бошқа ҳеч қандай савол 
бермайди. 
Иккиюзламачилик ва хурофотлар болаларнинг ҳамма нарсага қизиқиб 
қарашини камайтира олмайди. Улар ўзларини қизиқтирган саволларга била-
диган одамлардан эмас, балки ўз тенгдошларидан ёки ўзларидан каттароқ 
болалардан жавоб олади. Билар-билмас, одатда, ҳаё-ибосиз жавоблар болаларда 
уятчанлик ҳиссиётини кескинлаштиради, қондирилмаган қизиқиш эса ўз 
билганича хатти-ҳаракат қилишга сабаб бўлади. 
Мактаб ва лицейларда биология ўқитувчиси жинсий тарбия бўйича етак-
чи рол ўйнайди. Шифокор мутахассис сифатида машғулотга қимматли қўшим-
чалар киритиши ва ижобий тарбиявий таъсир кўрсатиши мумкин. Ўқитувчилар 
жинсий муаммолар ҳақида ўқувчилар билан суҳбат олиб боришга кўпинча 
уялади ва шу тариқа мавзунинг аҳамиятини мушкуллаштириб қўяди. Бундай 
қилиш ярамайди ва бу ўринда шифокор биринчи ёрдамчи бўла олади, чунки у 
дарс ёки суҳбат, терминология мазмунини шакллантиришида ва ўтказишда 
ёрдам бериши мумкин. Суҳбат кечинмалар ва хатти-ҳаракатларнинг моҳиятини 
очишга имкон бериши ва болада ёки ўсмирда уят, айбдорлик ҳиссини асло 
пайдо қилмаслиги керак. Бундай суҳбатларнинг вазифаси жинс физиологияси 
ва гигиенаси, ривожланишнинг биологик ва руҳий қонуниятлари масалалари 
бўйича илмий асосланган маълумотларни оммалаштиришдан иборат. 
Жинсий тарбияда сукут сақлаш ёки мужмал жавоб қилиш, пойма-пой 
изоҳ бериш билан қутулиб кэтиш мумкин эмас. Бунда тарбияталаб болалар 
зарар кўради. Жинс масалалари бўйича ўғил болалар ва қиз болалар билан 
алоҳида-алоҳида, шунингдек якка тартибда суҳбат ўтказган маъқул. Жинсий 
тарбияни ота-оналар ўртасида санитария маорифи ишлари билан биргаликда 
олиб бориш керак, чунки улар кўпинча ўқувчилар орасида бу соҳада иш олиб 

---

129 
боришга қаршилик кўрсатадилар, болалар билан «тақиқланган мавзу»да сўз 
юритишдан қўрқадилар. Улар ўртасида олиб бориладиган ишлар тегишли 
билимларни эгаллашга, болалар ва ўсмирларни жинсий тарбиялаш зарурлигини 
тушунтиришга ёрдам беради. 
Жинс масалаларини тушунтириш усуллари алоҳида ёндошишни, ҳаққо-
нийлик ва табиийликни назарда тутиши, бола ёки ўсмирнинг жисмоний ва 
руҳий ривожланиш даражасига мос келиши, болага хос бўлган табиий мулоқот 
тарзида олиб борилиши лозим. Бола фақат савол бериш ҳуқуқига эга бўлиб 
қолмай балки ўзини қизиқтирган масалаларни муҳокама, қила оладиган ҳам 
бўлиши керак. Катта ёшдаги одам боланинг дилидаги гапларни айтишга имкон 
берса, у болани тинчлантира олади, шубҳали фикрлардан қайтишига ёрдам 
беради. Ишонч ва жиддий муносабат ҳар қандай тарбиянинг муҳим шартидир. 
Бола ёки ўсмир билан у сўраган нарсаси ҳақида гаплашиш ёки унинг ёшига 
қараб берадиган саволларини пайқаб олиб, шунга яраша жавоб қилиш лозим. 
Бу тўғри муносабат ўраатилишига ёрдам беради ва салбий таъсирлардан ҳимоя 
қилади. 
Болани масхаралаш, эрмак қилиш, унинг интим ҳаётига кириш учун доимо 
уриниш, ҳадиксираб уни пойлаб юриш, хатларини, кундаликларини ўқиш 
тарбиячи учун энг ёмон одат ҳисобланади. Тарбиячининг бундай хатти-
ҳаракатлари ва «жосуслиги» аксинча, уни номаъқул ишларга қўл уришга 
ундайди. Бола ўз ташвишларини бегона одамга изҳор қилиб, алданиб қолиши 
мумкин. Жинсий тарбияни ишонтириш, панд-насиҳат ва куч ишлатишдангина 
иборат деб тушуниш ярамайди. 
Жинс масалаларига доир ҳар қандай маълумот болаларни хаяжон-
лантирмасдан қолмайди. Шунинг учун ҳамма нарсани, масалан, ҳомиладорлик 
ва бола туғилиши ҳақида имкон борича барвақт табиий илғаб олиш ва ўргатиш 
ғоят муҳимдир. Болалар ва ота-оналар, катталар ўртасида ишонч бўлгандагина 
бундай ҳодисаларга тўғри тушуниб этиш мумкин.