Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Нерв жараёнларининг уйғунлиги.
Марказий нерв системасида бир 
гуруҳ нейронлар ёки айрим нерв марказлари қўзғалганда, иккинчи нерв марказ-
лари тормозланган ҳолатда бўлади. Бир гуруҳ мускулларнинг нерв марказлари 
қўзғалиб, шу мускулларни қисқартирса, айни вақтда иккинчи гуруҳ мускул-
ларининг нерв марказлари тормозланади. Масалан, қўллпанжасини мушт 
қилганда елка олдининг олдинги мускуллари қисқаради, айни вақтда елка олди-
инг орқа томонидаги мускуллар бўшашади, яъни букувчи мускулларнинг нерв 
марказлари қўзғалиб, ёзувчи мускулларнинг нерв марказлари тормозланади. 
Нерв системасидаги қўзғалиш ва тормозланиш жараёнларининг бу хилдаги 
ўзаро таъсири уйғунлик дейилади. Чап оёқни букканда ўнг оёқнинг тизза 
бўғими ёзилади ва аксинча. 
Доминанта.
Нерв марказларидаги доминанта хусусиятини 1923-йилда 
А.А. Ухтомский исботлаган. 
Бир бутун рефлекс аппарати бир хил шароитда ишлаб турганда кучли 
таъсир натижасида импульсларнинг нерв марказларида вақтинчалик тўпланиб, 
устунлик қилиши доминанта дейилади. 
Оптимал куч ва оптимал ритмдаги қўзғалиш импульслари нерв марказ-
ларида юқори қўзғалиш ўчоғини келтириб чиқаради. Нерв марказлари гуморал 
таъсир натижасида ҳам қўзғалади. Ўта қўзғалиш нерв марказларида етилади. 
Шундай қилиб, устунлик қиладиган қўзғалиш ўчоғи пайдо бўлади. 
Доминантада ўта қўзғалган нерв маркази бошқа нерв марказларидан 
устунлик қилади. Масадан, агар тизза рефлекси текширилаётган одамда тизза 
рефлекси яхши чиқмаётган бўлса, унга ўнг қўли панжасини чап қўли билан 
тортиш буюрилади, шу вақтда тизза рефлекси яхши натижа беради. Доминанта 
маркази нерв системасининг барча бўлимлар фаолиятига таъсир этади. 
Қўзғалувчанлик қанча кучли бўлса, доминанта маркази ҳам шунча турғун 
бўлади, ҳамда шу нерв марказига келган импульслар шунчалик кўп тўпланади. 
Нерв марказлари фаоллиги доимо бир хилда бўлмайди, рефлектор реакциянинг 
уйғун бўлишида бир гуруҳ нерв марказларига қараганда бошқа нерв мар-
казлари фаол бўлади. Доминантанинг асосий хусусияти қўзғалувчанликнинг 
нерв марказларида юқори бўлиши, қўзғалиш турғунлиги, четки таъсирнинг 
тўпланиши ва доминантанинг бефарқ бўлишидир. Доминантанинг вужудга 
келишидаги муҳим шартлардан бири нерв ҳужайраларининг ўта қўзғалув-
чанлиги ҳисобланади. Доминанта узоқ муддат сақланиб туриши мумкин. Лекин 
ҳамма марказлар ҳам доминанта ҳолатига келавермайди. 
Доминанта битта нерв марказида эмас, балки нерв системасиниг турли 
соҳаларида бир вақтда пайдо бўлиши мумкин. Мускул ишини бажаришдаги 
доминанта бунга мисол бўла олади. Мускул иши доминантасида мия пўстлоғи-
нинг турли қисмларида, пўстлоқ ости қисмларида кучли қўзғалиш вужудга 

---

80 
келади. Доминанта олий нерв фаолиятига, одамнинг руҳиятига боғлиқ бўлади, 
албатта. 
Доминанта марказидан ташқаридаги рефлексларни вужулга келтиувчи 
бошқа таъсирловчилар доминантага ҳалақит бермайди, аксинча шу доминанта 
марказининг қўзғалувчанлигини янада оширади, бинобарин, рефлекс ҳалқа-
ларида тормозланишни кучайтиради. 
Доминанта принципи фаол диққатнинг физиологик асосидир. Шунинг 
учун нерв марказлари доминантаси педагогика ва психологияда жуда катта 
аҳамиятга эга. ўқитувчилар ўқувчиларга таълим-тарбия беришда буни ҳисобга 
олишлари керак.