|
Айрисимон без.
Бу без тўш суягининг орқа юзасида жойлашган. Унинг
массаси чақалоқларда 12 г бўлиб, то балоғатга етгунча - 14-15 ёшгача катта-
лашиб, 30-40 г га етади. Сўнгра безнинг ҳажми кичиклашиб у ёғ моддасига
айланади. 25 ёшда, безнинг массаси 25 г гача камаяди. 60 ёшда 15 г, 70 ёшда 6 г
бўлади. Айрисимон безда тимозин гормони ишлаб чиқарилади. У болаларннг
ўсишига ижобий таъсир кўрсатади. Жинсий безлар функциясини пасайтириб,
болада балоғатга этишни сусайтиради. Бундан ташқари тимозин лимфоцитлар
ҳосил бўлишини кучайтириб организмнинг иммунитет хусусиятини оширади.
У организм ўсишини тезлаштиради ва суякларда кальцийни сақлаб
туради. Айрисимон без касалликлари кам учрайди. Болаларда баъзан
айрисимон безнинг катталашиши оқибатида тимиколимфатик диатез учрайди.
Бундай касаллар ҳаддан ташқари семириб кетади, жуда лоҳас бўлади, дармони
қурийди, лимфа тугунлари катталашади. Айрисимон безнинг катталашиши
нафас олишда ўзгаришлар пайдо қилади. Энг муҳими юқумли касалликларга
қарши чидамлилик анча пасаяди, бола касал бўлганда эса юқумли касаллик
жуда оғир ўтиши мумкин. Тимико-лимфатик диатезда буйрак усти безлари
функцияси сусайиб кетади.
Меъда ости бези
Меъда ости бези меъданинг орқасида, ўн икки бармоқли ичак ёнида
жойлашган бўлиб, ички ва ташқи секрецияга эга. Бу без ташқи секреция органи
сифатида ҳазм йўлига меъда ости шираси ажратади, бу шира таркибида турли
ферментлар бўлади. Булардан трипсин, липаза, амилаза ва бошқалар муҳим рол
ўйнайди. Бу ферментлар ёғлар, углеводлар ва оқсилларнинг парчаланишига
ёрдам беради. Бундан ташқари, меъда ости бези ички секретор ёки эндокрин
122
функцияга эга, бу функцияни оролчалар кўринишида тўда-тўда бўлиб жой-
лашган махсус ҳужайралар амалга оширади. Улар Лангерганс оролчалари деб
аталади. Оролчаларнинг асосий қисмини махсус бета-ҳужайралар (β – ҳужай-
ралар) ташкил этади. Бу ҳужайраларда организмда қанд алмашинувига таъсир
этувчи инсулин гормони ишлаб чиқарилади.
Меъда ости безининг ички секреция функцияси камайиб кетганда, қандли
диабет касаллиги келиб чиқади. Бу касалликда энг аввало, организмнинг
углеводларни ўзлаштириш жараёни бузилади. Углеводлар қандда, нонда,
картошкада айниқса кўп бўлади. Организмга овқат билан бирга тушадиган
углеводлар ҳазм йўли ферментлари таъсирида оддий модда - глюкозагача
парчаланади. Глюкоза қонга сўрилади ва меъда ости бези горниони (инсулин)
таъсирида тўқималар ҳужайралари томонидан ўзлаштирилади; бу ерда
карбонат ангидрид ва сувгача парчаланганда энергия ажралиб чиқади. Инсулин
глюкозанинг жигарда ва мускулларда махсус модда (гликоген) шаклида бўлиб
тўпланишига, қанднинг ёғга айланишига ёрдам беради. Бу организмнинг
озиқланишини яхшилайди. Қонда бирор сабабга кўра, қанд миқдори камая
бошласа, жигардаги гликоген глюкозагача парчаланади. Бу қанднинг қондаги
даражасини бир меъёрга солади. Жигардаги гликоген миқдори жуда караайиб
кетган ҳолларда углеводлар овқат оқсили ва ёғлардан ҳосил бўлиши мумкин.
Қандли диабетда меъда ости бези инсулинни етарли миқдорда ишлаб
чиқармайди, организм ҳужайралари қандни парчалай олмайди. Углеводлар
энди етарли миқдорда ёғга айланмайди; жигарда гликоген етарли миқдорда
тўпланмайди, булар энди қонда қанд миқдорининг кўпая бошлашига сабаб
бўлади. Соғлом одам қонида қанд миқдори нормада 80-120 мг бўлади, сийдикда
бутунлай бўлмайди, қандли диабет билан оғриган бемор қонида эса қанд
миқдори 200-850 мг гача этиши мумкин.
Организм ортиқча қандни чиқариб ташлашга ҳаракат қилади ва қондаги
даражаси 150-180 мг ошганда қанд сийдик билан ажрала бошлайди, натижада
бемор ташна бўлади. Кўп қанд йўқотиш иштаҳанинг анча очилишига олиб
келади. Углеводлар энди овқат, организмнинг оқсили ҳамда ёғларда ҳосил бўла
бошлайди ва ёғ алмашинуви бузилади ҳамда ёғлар чала оксидланади. Оқсил
алмашинувининг бузилиши организмда кислотали маҳсулотларнинг тўпла-
нишига олиб келади. Ёғларнинг чала ёниши натижасида кетон таначалар ҳосил
бўлади.
Кетон таначалар ва оқсиллар парчаланиши кислотали маҳсулотларнинг
тўпланишига, организмдаги барча реакцияларнинг кислотали томонга сурили-
шига сабаб бўлади - ацидоз ривожланади. Ацидоз марказий нерв системаси
фаолиятига айниқса ёмон таъсир қилади ва диабет карахтлиги (кома)га олиб
келади.
Ота-оналар болаларда диабет ривожланиши ҳақида тушунчага эга бўлиш-
лари зарур.
Болаларнинг ўсаётган организми аввало оксиллар, ёғлар, углеводлар ва
витаминларнинг доимо ташқаридан кириб туришига муҳтож бўлади. Зўр бериб
ўсиш худди шу углеводлар алмашинувини талаб қилади, шунинг учун ҳам
болаларни узоқ вақт фақат парҳез билан даволаб бўлмайди.
Қандли диабет ҳамма ёшда ҳам учраши мумкин, бироқ кўпинча 6 ёшдан
123
12 ёшгача бўлган болаларда пайдо бўлади. Айниқса болаларда қандли диабет
ҳар хил ўткир юқумли касалликлар (қизамиқ, сувчечак, тепки)дан кейин пайдо
бўлади. Қаттиқ изтироб чекиш ёки шикастланиш қандли диабетга сабаб бўли-
ши мумкин, углеводларга бой овқатлар (ҳамир овқат, қанд, ширинликлар)ни
ҳаддан ташқари кўп ейиш бу касалликнинг ривожланишига сабаб бўлади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
