Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Нерв марказининг хусусиятлари 
Малум рефлекс амалга ошишида ёки бирор функция бажарилишида бир 
гуруҳ нейронлар иштирок этади. Бир гуруҳ нейронларнинг функционал 
бирикмаси нерв маркази деб аталади. 
Нутқ функцияси, лаблар, ҳиқилдоқ ҳаракат мускулларининг нерв марказ-
лари узунчоқ мия, ўрта ва бош мия катта ярим шарлари пўстлоғида жойлашган. 
Сўзлар маъноси тушуниладиган нерв маркази бош мия катта ярим шарларининг 
чакка қисмида жойлашган. Бу марказ шикастланганда одам сўзлар маъносини 
тушуниш қобилиятини йўқотади. Пешона қисм шикастланганда одам нутқни 
тушунадию, лекин гапира олмайди. 
Нерв системаси нерв толаларидан келадиган турли хилдаги ташқи, ички 
таъсирни қабул қилади. Рефлексларнинг нерв марказлари нерв системасининг 
турли жойларида ўрнашган. Битта нейрон бир неча рефлексда иштирок этиб, 
турли нерв марказларида қатнашиши мумкин. Масалан, тил мускулларини 
таъминловчи нейронлар чайнаш, ютиш ва нутқ органларининг рефлектор 
ҳаракатларида иштирок этади. Баъзи рефлексларнинг юзага келишида нерв 
системасининг турли бўлакларидаги нерв марказларининг нейронлари 
қатнашади. Масалан, нафас олиш ва нафас чиқариш рефлексларида узунчоқ 
миядаги нейронлар билан бирга, орқа мия, бош мия катта ярим шарларидаги 
нейронлар ҳам иштирок этади. 
Нерв марказлари қўзғалиш, тормозланиш. уйғунлашув, трансформация, 
майинлик, кислород танқслигига чидамсизлик, доминанта, иррадация ва бошқа 
физиологик хусусиятларга эга. Нерв ҳужайралари бошқа тирик ҳужайралар 
каби ташқи ва ички муҳит омилари, яъни таъсирловчилар таъсирида тинчлик 
ҳолатидан фаол ҳолатга ўтиш хусусиятига эга. Бу нерв ҳужайраларининг муҳим 
хусусиятларидан бири қўзғалишдир. Қўзғалиш туфайли таъсирга тезда жавоб 
реакцияси пайдо бўлади. Қўзғалиш вақтида тўқимада функционал, физик-
кимёвий ҳодисалар содир бўлади. 
Қўзғалиш каби марказий нерв системасида ҳар қандай рефлектор фао-
лияти натижасида тормозланиш жараёни юзага чиқиши мумкин. Бундан таш-
қари нерв системасининг турли бўлимларидан қўзғалиш тўлқинлари рефлекс 
марказига бир вақтд келса рефлекс тормозланади. Кўпгина рефлекслар бош мия 
таъсирида тормозланиши мумкин. Масалан, ихтиёрий мускуллар иштироки 
билан бўладиган сийдик чиқариш, кўзни очиб-юмиш рефлексларни вақтинча 
тўхтатиши мумкин. Яна, оғриқдан тишни тишга қўйиш, кулмаслик учун лабни 
тишлаш ва ҳ.к. Тормозланиш жараёни 1862-йилда улуғ рус олими И.М. 
Сеченов томонидан кашф этилган. 
Нерв системасининг ҳар бир соҳаси, ҳар бир тирик ҳужайра ташқаридан 

---

79 
бўлган таъсирга қўзғалиш ёки тормозланиш билан жавоб қайтаради. Марказий 
нерв системасидаги қўзғалиш ва тормозланиш жараёнлари ўзаро ва маконда 
таъсир этади, яъни марказий нерв системасидаги турли марказлар ўзаро боғла-
нади. Нерв системасида қўзғалиш жараёни тормозланиш жараёни билан алма-
шиниб, қўзғалиш тормозланишга, тормозланиш қўзғалишга ўтиб туради. Қўз-
ғалиши ва тормозланишининг нерв системаси марказларида тарқалиши ирра-
диация дейилади.