Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Мавзу – 13.
Нафас олиш органларининг ёш хусусиятлари 
 
Одам нафас олганда ташқи муҳитдан ҳаво ўпка ҳужайраларига ундан 
қонга, ўтиб қон орқали барча ҳужайраларга етказиб берилади. Кислород 
ёрдамида овқат моддалари оксидланади. Натижада, юқори молекуляр органик 
моддалардан маълум миқдорда энергия ажралиб чиқади. Агарда организм 
ҳужайраларига кислород этишмаса ҳужайралар ўлади. Модда алмашинуви 
натижасида ҳосил бўлган карбонат ангидрид гази ва сув парлари ўпка орқали 
ташқарига чиқариб юборилади. 
Нафас органларининг тузилиши.
Нафас органларига: бурун томоқ, 
ҳиқилдоқ, кекирдак, бронхлар, бронхиоллар ва ўпка киради. 
Бурун бўшлиғи.
Бурун бўлиғи суяк тоғайларидан тузилган бўлиб, пешо-
на суягининг ички юзаси силлиқ қават билан қопланган. Унинг пастки, юқо-
риги ва икки ён девори бор. Бурун бўшлиғи тўсиқ ёрдамида иккига бўлинади. 
Буруннинг шилиқ қавати қон томирлар, кўп қаватли тукли эпителий билан 
қопланган. Бу қаватда шилимшиқ ишлаб чиқарувчи безлар бўлади. Бумннинг 
шиллиқ қавати чанг заррачаларини тутиб қолади, ҳавони бироз илитиб, намлаб, 
ўпкага ўтказади. 
Ҳиқилдоқ.
Ҳиқилдоқ ҳалқумнинг олди, бўйининг олдинги қисмида, тил 

---

169 
ости суягининг остида жойлашган, ҳиқилдоқ, асосан, қалқонсимон, узунсимон, 
чўмичсимон, ҳиқилдоқ устлиги, шохсимон ва понасимон тоғайлардан тузилган. 
Ҳиқилдоқ ички юзасидаги шиллиқ парда тукли эпителий билан қопланган 
бўлиб, унда безлар кўп. Ҳиқилдоқда товуш аппарати жойлашган. 
Трахея ва бронхлар.
Трахея ярим ҳалқа шаклида 16-20 та эластик 
тоғайлардан тузилган бўлиб, бу тоғайлар ҳалқасимон бойламлар ёрдамида бир-
бирига бириккан. Катта одамда трахеянинг узунлиги 13 см. Трахеянинг силлиқ 
пардаси ҳиқилдоқникига ўхшйди, лекин бурмалар бўлмайди. Тархея ўнг ва чап 
бронхларга бўлинади. Бронхлар яна бир неча марта тармоқланади бронхлар 
дарахтини ҳосил қилади. Бронхлар ўпкага кириб, унинг ичида давом этади ва 
иккиламчи, учламчи ва бронхлар ҳосил қилиб тармоқланади. Сўнг бронхлар 
кенгайиб, алвеола билан тугайди. 
Ўпкалар.
ўнг ва чап ўпка кўкрак қафасининг бешдан тўрт қисмини эгал-
лаб туради. Ҳар бир ўпка алоҳида сероз парда ичида жойлашган бўлиб, у плев-
ра халтаси пардаси деб аталади. Ҳар қайси ўпкани чуқур эгатлар бўлакларга 
бўлади. ўнг ўпка уч бўлакка, чап ўпка икки бўлакка бўлинади. ўпкага кирган 
бронхлар тармоқланиб, диаметри 1 мм ли бронхиолалар ҳосил қилади. Булар 
тармоқланиб охирги бронхиолларни ҳосил қилади. Охирги бронхиолларнинг 
учи пуфакчалар-алвеолалар билан тугайди. Алвеоллар 400-500 миллионта 
бўлиб, уларнинг умумий сатҳи 60-120 м2 гача этади. Алвеоллар жуда кўп 
капиляр қон томирлари билан ўралган. Улар орқали қон ва ҳаво орасидаги газ-
лар алмашинуви содир бўлади. Ҳар бир ўпканинг вазни 500-600 г келади. Ўпка-
лар устки томондан серроз парда плевра билан ўралган бўлади. Бу парда икки 
қаватдан иборат бўлиб, ички виссерал ташқиси париентал қават дейилади. Ички 
парда ўпкага ёпишган бўлиб, ташқи парда кўкрак қафаси деворига ёпишган 
бўлиб, пардалар орасида 1-2 мл суюқлик бўлади.