Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

 
 
 
 
 
 
 
 

---

90 
7- MA’RUZA. PUL MABLAG‘LARI VA VALYUTA OPERATSIYALARI HISOBI 
Reja: 
1. Pul mablag‘lari va qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalar hisobining vazifalari 
2. Kassa muomalalarini hisobga olish
3. Hisob-kitob schyoti bo‘yicha muomalalar hisobi
4. Banklarda ochilgan maxsus hisobvaraqlarda bajariladigan pul muomala larining hisobi
5.
 
Valyuta muomalalari hisobi 
 
Tayanch so‘z va iboralar: 
pul mablag’lari va ularning ekvivalentlari, hisob-kitob schyoti, kassa 
kirim va chiqim orderlari, valyuta muomalalari hisobi, avans hisoboti, to’lov topshiriqnomasi, bank 
ko’chirmasi, bank korporativ plastik kartochkasi 
Iqtisodiy kategoriyaga amal qiluvchi har bir mamlakat rivojlanishining asosiy vositalaridan biri pul 
bulib, bozor iqtisodiyotiga utish va unda ish yuritishda uning urni va axamiyati yanada oshib boradi. 
Darhaqikat, pul - «bozor tili» deb bejiz aytilmagan. Har bir iqtisodiy axborot, tovarlar va xizmatlar 
bahosi, to‘lovlar, daromad va harajatlar, moliyaviy talablar va majburiyatlar, iqtisodiy aloqalar makro va 
mikro darajada faqat pulda ifoda qilinadi. 
O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida bozor munosabatlarining rivojlanishi jarayonida 
shartnomaviy asoslari mehnat vositalari va kreditlarini harid qilish, mah-sulot (ishlar, xizmatlar)ni sotish 
bobida bitimlar to‘zayotgan korxonalar o‘rtasida muno-Mbatlar kengayib bormokda. Bundan tashqari, 
byudjet, banklar, sugurta organlari, turli lsamoat tashkilotlari, xayriya fondlari, bevosita xodimlar va 
xokazolar bilan to‘lov m)'omalalari amalga oshirilmokda. Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va 
fukarolarnnng goyatda keng va xilmaxil doirasi bilan amaliy alokalar korxona xo‘jalik faoliyatining 
muntazam va obyektiv jixdtdan mukarrar belgisiga aylanmokda. Korxonalar o‘rtasidagi har xil to‘lovlar 
va o‘zaro hisob-kitoblar moddiy, mehnat yoki bevosita pul munosabatlari asosida paydo bo‘lishi mumkin, 
lekin oxirokibatda ular odatda muayyan tomonning foydasiga pul qarzi tusini olgan mulkiy majburiyat 
kurinishida namoyon bo‘ladi. 
Barcha mulkchilik shaklidagi korxonalarning pul mablag‘lari, xoh u o‘z mablagi bulsin, xoh qarzga 
olingan bulsin, kassada saklanuvchi pul qoldiklari va oborotda foyda-laniladigan tushumning bir 
kismidan tashqari, uning bankdagi hisob-kitob schyotida sakla-nishi lozim. Bank korxonaning 
hisobvaraqlaridan pulni o‘tkazish va berish to‘g‘risidagi chamda bank qoidalari va bank bilan korxona 
o‘rtasidagi shartnomada ko‘zda tutilgan boshqa muomalalarni o‘tkazish haqidagi farmoyishlarini 
bajaradi. Hisob-kitobschyotidan to‘lovlar Mol yetkazib beruvchilardan olingan material va asosyy 
vositalar uchun, byudjet va sug‘urtaga bo‘lgan qarzlarini to‘lash uchun, ish haki berish uchun kassaga pul 
mablag‘lari olinishi va boshqa maksadlar uchun amalga oshiriladi. Dar bir to‘lov korxona bilan, ya’ni 
hisob-kitob egasi bilan kelishgan holda amalga oshiriladi, lekin quyidagi xrllarda bank korxonaning 
hisob-kitob schyotidan mablag‘larni boshqa tashkilotlar hujjatlari asosida echib oladi: moliya 
organlarining buyruklari asosida, agar soliqlarning to‘lash muddati utib ketgan bo‘lsa; kreditdan 
foydalanganlik uchun foiz; bank xizmati uchun va hokazo. Nakd pulsiz to‘lovlarni amalga oshirishda 
tomonlarning mas’uliyati har bir ishtirokchi uchun belgilanadi. Masalan, Mol yetkazib beruvchi uchun bu 
- shartnomaga va yuklab junatilgan mahsulotga muvofiq amalga oshirilgan pul ekvivalentini o‘z vaqtida 
olish, haridor uchun Mol yetkazib beruvchi tomonidan shartnoma shartlarining bajarilishi. 
Shu bilan birga banklar ham mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, mijozlar oldida qabul kilgan
majburiyatlar bajarilmagani uchun moddiy javobgar bo‘ladi; ularning vaznfalari - to‘lov 
muomalalarini o‘tkazishning belgilangan qoidalariga qat’iy rioya etilishini amalda ta’minlash, 

---

91 
xizmat ko‘rsatayotgan korxona va tashkilotlarning «O‘zbekiston Respublikasida korxonalar to‘g‘risida»gi 
krnunida ko‘zda tutilgan huquqlarini biron-bir tarzda bo‘zishga va iqtisodiy manfaatlarini 
kamsitishga yul kuymaslik uchun qoidalarni qo‘llash amaliyotini muntazam ravishda umumlashtirish, 
ishlab chiqish va to‘lov muomalalarini tartibini yanada takomillashtirish bo‘yicha takliflar kiritishdir. 
Korxonalar tomonidan byudjet va turli fondlar o‘rtasidagi qarzlarni o‘zish pul to‘lov vositasida 
amalga oshiriladi. Likvid aktivlar bo‘lgan pul mablag‘lari yordamida korxonalar mablag‘larining pul 
shakllari ishlab chiqarish zahiralari, mehnat qurollari va xokazolarga aylantirilishi, pul tushumini 
va undan urin olgan sof daromadni olish amalga oshiriladi. Shunday kilyb, to‘lov tizimi va to‘lov 
muomalalari mablag‘lar doiraviy oborotini ta’minlashning eng muhim omili bulib maydonga 
chiqadi, ularni o‘z vaqtida tugallash esa ishlab chiqarishning uzluksiz jarayonini ta’minlashning zaruriy 
sharti bulib xizmat qiladi. To‘lovlar, asosan, naqd pullarni ishlatmasdan, k orxonaning bankda ochgan 
hisob-kitob, valyuta yoki boshkd xil hisobvaraqdari orqali yoki navd pullar bilan o‘zaro hisob -
kitoblar kurinishida amalga oshiriladi (naqd pulsiz yoki naqd pulli hisob-kitoblar). 
Hisob-kitob muomalalarini bank orqali o‘tkazish korxonalarning o‘zlari belgilagan ish haqd 
fondlariga, xizmat safarlari va xo‘jalik harajatlari limitlariga rioz qilishlarini har tomonlama nazorat 
kilish, korxonaning davlat byudjeti bilan soliqlar, yigimlar bo‘yicha o‘z vaqtida hisob-kitob kilishini, Mol 
yetkazib beruvchilarning hisob-varaklari va to‘lov talabnomalariga o‘z vaqtida xaq to‘lashni kuzatib 
borish, korxonaga turli maqsadlar uchun, muayyan ta’minot hisobidan ssudalar berish va mazkur 
ssudalarning belgilangan muddatda qaytarilishini ko‘zatish va xokazolar imkonini beradi. 
Bank orqali nakd pulsiz o‘tkazishlar yuli bilan to‘lovlar shakli yordamida nafaqat Mol yetkazib 
beruvchilar bilan ulardan kelib tushgan moddiy boyliklar uchun yoki hari dorlar bilan ular sotgan 
mahsulotlar, bajargan ishlar va xizmatlar uchun hisob-kitoblar, balki shuningdek byudjet bilan soliqlar 
bo‘yicha, turli xil debitor va kreditorlar, bosh (asosiy) kompaniya yoki birlashma bilan (ichki doiraviy, 
ichki xo‘jalik hisob-kitoblar), kasaba uyushma tashkiloti bilan hisob-kitoblar hamda bir kancha boshqa 
to‘lovlar amalga oshiriladi. 
Pul mablag‘larining nisbatan kichik summalaridan xodimlar bilan mehnatga haq to‘lash bo‘yicha, 
hisobot beruvchi shaxslar bilan xizmat safarlari harajatlari, kassa orqali muomala qilinadigan nakd 
pullarga harid qilingan yoki sotilgan boyliklar (qimmatliklar) uchun navd pulli hisob-kitoblar kdlishda 
foydalaniladi. Pul mablag‘lari barcha hisob-kitoblarda vositachi bo‘lgani sababli, tabiiyki, respublika 
xalk xujaligida mab-laglarning bir maromdagi doiraviy aylanishini, bozor iqtisodiyoti sohasida faoliyat 
yuritishni ta’minlash uchun barcha o‘zaro to‘lovlar va o‘zaro Hisob-kitoblar to‘g‘ri va o‘z vaqtida 
bajarilishi zarur. O‘z navbatida, pul mablag‘lari, to‘lov, Hisob-kitob va kredit muomalalarini o‘z vaqtida 
hamda samarali amalga oshirishga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Korxonaning moliya buxgalteriyasi, odatda, barcha to‘lov va hisob-kitob muomalalari 
ni bajaradi, moliyaviy, to‘lov, Hisob-kitob va kredit muomala-lari hisobini, ushbu muo- 
malalarni qonunlarga muvofiq o‘z vaqtida va to‘g‘ri rasmiylashtirish 
ustidan nazoratni 
amalga oshiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul mablag‘lari bilan birgalikda kisqa 
muddatli 
investitsiyalar 
katta 
ahamiyatiga 
egadir. 
Mamlakatimizda 
investitsion 
muhitni 
barpo 
etish 
hamda 
investitsion 
faoliyatni 
rivojlantirish 
ishlari 
amalga 
oshirilayotgan 
vaqtda 
qisqa 
muddatli 
investitsiyalarning 
iqtisodiyotdagi 
urni 
yanada 
oshadi. 
Iqtisodiy 
tizimda pul mablag‘lari va qisqa muddatli moliyaviy investitsiyalarning amal qilishini 
tartibga solish va takomillashtirish, eng avvalo, ularning hisobda to‘g‘ri va o‘z vaqtida aks 
ettirilishiga bog‘liqdir.Buxgalteriya hisobi oldida pul mablag‘lari va qisqa muddatla investitsiyalarni 
hisobga olish bobida quyidagi asosiy vazifalar turadi. 
-korxonaning pul mablag‘larini samarali bonshcharish maksadlari uchun zarur axborot bilan 
ta’minlash; 
Mazkur sharoitlarni tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlar talablariga rioya etgan naqd pulsiz 
o‘tkazishlar hisob-kitoblarni o‘z vaqtida amalga oshirish; 

---

92 
-hisob registrlarida to‘lov va hisob-kitob muomalalari pul mablag‘larining mavjudligi hamda 
harakatini to‘liq va tezkor aks ettirish, zero korxona pul mablag‘larining korxona amaliy faoliyatining 
asosiy ko‘rsatkichlaridan biri hisoblanadi; mablag‘laridan korxonada ishlab chiqilgan limitlar va 
smetalarga muvofiq amaldagi qoidalarigarioya qilish; 
-pul mablag‘lari va o‘zaro hisob-kitoblar holatining inventarizatsiyasini tashkil belgilangan 
muddatlarda o‘tkazish; 
-kassada, banklardagi hisob-kitob, valyuta va boshqa hisobvaraqlarda pullar mavjudligi va 
butligini nazorat qilish; 
-pul resurslarining xdrakat okimini prognozlash va pul mablag‘larining harakati makbul holga
keltirishni tartibga solish bo‘yicha tegishli boshqaruv Qarorlarini muddatli investitsiyalar bilan bog‘liq 
muomalalarni o‘z vaqtida hisobga olishni talab etadi. 
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot pul qanday yig’ilgani va qanday ishlatilganini ko’rsatuvchi hisobot 
hisoblanadi. Quyidagi uchta omil pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tayyorlashga bo’lgan ehtiyojni 
ko’rsatadi: 
1.
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotda aks ettiriladigan daromad/xarajat yoki foyda/zarar 
biznesning iqtisodiy holati to’g’risida to’liq ma’lumot bermaydi, sababi moliyaviy natijalar to’g’risidagi 
hisobotda pul ko’rinishida bo’lmagan birliklar ham aks ettiriladi. Masalan: eskirish, aktivlarning chiqib 
ketishi, pul kp’rinishida bo’lmagan dividendlar va kelgusi davr xarajatlari, dragumon qarzlar va boshqalar. 
2.
Inventarlarni sotib olishga sarflangan pullar yoki yig’ib olinishi kechiktirilgan qarzlar savdo, foyda 
va inventar hajmini oshirib ko’rsatadi, aslida esa mavjud bo’lgan pul ehtiyoylarni qondirishga yetmasligi 
mumkin. 
3.
Ko’pchilik bizneslarda jamg’arilib boriladigan schotlardan keng qo’llaniladi. Jamg’arilgan 
daromadlar va xarjatlar ustida to’g’irlashlar olib borish kerak bo’ladi. Bu vaziyatda kompaniyalar bankdan 
qarz olish yoki aktsiyalari qiymatini oshirish maqsadida foydasini oshirib ko’rsatishi mumkin.
Yuqoridagi uchta omil biznesni korxananing aniq va to’g’ri holatini yoritib berish uchun pul oqimlari 
to’g’risidagi hisobotni tayyorlashga undaydi. 
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni ikki xil usulda tayyorlash mumkin: bilvosita va bevosita. 
15