Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

 
 
3-chizma. Mablag‘lar manbalari tarkibi. 
Ma'lumki, yalpi foyda amalda mahsulot sotishdan sof tushum va ishlab chiqarishga ketgan 
harajatlar o‘rtasidagi farq sifatida namoyon bo‘ladi. U markazlashtirilgan davlat sof daromadi va 
korxona sof daromadiga bo‘linadi. Markazlashtirilgan davlat sof daromadi qo‘shilgan qiymat 
solig‘i, aktsiz solig‘i va foydadan ajratmalardan hosil bo‘ladi. Qo‘shilgan qiymat solig‘i va aktsiz 
solig‘i korxona mahsulotining realizatsiyasi jarayonida qat'iy me'yorlar bo‘yicha undiriladi, 
foydadan ajratmalar korxona tomonidan uni taqsimlash paytida davlat byudjetiga kiritiladi. 
Foydaning boshqa qismi korxonaning ixtiyorida qoldiriladi va davr harajatlari, moliyaviy 
faoliyatdan talofotlar, dividendlarni to‘lash va boshqa ehtiyojlar harajatlarini qoplash uchun 
ishlatiladi. Shunday qilib, korxona tomonidan olingan yalpi foyda ikki tomonlama yo‘nalishga ega: 
uning bir qismi davlat daromadiga ajratiladi, boshqa qismi esa korxona ixtiyorida qoldiriladi. 
Buxgalteriya hisobi mazkur korxona va uning xo‘jalik bo‘linmalari ega bo‘lgan mablag‘lari va 
Sotib olingan xususiy 
aksiyalar 
Mablag‘lar manbalari 
(passiv) 
O‘z mablag‘lari manbalari 
Majburiyatlar 
Uzoq muddatli qarz 
Qisqa muddatli qarz 
Ustav kapitali 
Qo‘shilgan kapital 
Rezerv kapital 
Sotib olingan xususiy 
aksiyalar 
Taqsimlanmagan 
foyda 
Maqsadli tushumlar 
Kelgusi xarajatlar va 
to‘lovlar uchun 
zaxiralar 

---

27 
ulardan foydalanishning samaradorligi kerakli axborot bilan ta'minlagan holda, ularning samarasini 
oshirishga yordam berishi kerak. 
3. Xo‘jalik muomalalari ta'sirida balansda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar 
 
Har doim korxonada turli xildagi xo‘jalik operatsiyalari sodir bo‘ladi va korxonaning 
faoliyati ushbu operatsiyalardan tashkil topadi. Korxona omboriga materiallar kelib tushdi, ular 
ishlab chiqarishga berildi, ishlab chiqarishdan tayyor mahsulot qabul qilindi, tayyor mahsulot 
xaridorlarga sotildi va sotilgan mahsulot uchun pul mablag‘i olindi, yana xom-ashyo materiali sotib 
olindi, xodimlarga ish haqi to‘landi, olingan foydadan soliq, yig‘im va to‘lovlar to‘landi. Bu 
operatsiyalar ishlab chiqarish tsiklini tashkil qilib doimo qaytarilib turadi. 
Har bir xo‘jalik operatsiyasi mulk tarkibi yoki uning tashkil topish manbai yoki bir vaqtning 
o‘zida ham mulkda ham uning tashkil topishida o‘zgarishlarga olib keladi. 
Barcha xo‘jalik operatsiyalari buxgalteriya balansiga ta'sir ko‘rsatadi va balansda to‘rt 
tipdagi o‘zgarishga olib keladi. 
Hisobot davrining boshida korxona quyidagi (qisqartirilgan) balansga ega.