Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Muddati kechiktirilgan majburiyatlarni hisobga olish.
Muddati kechiktirilgan majburiyatlar haqidagi axborot, agar ularning muddati joriy davrda 
kechiktirilgan va kelgusida to’lanadigan (bajariladigan) bo’lsa, quyidagi schyotlarda aks ettiriladi: 
a) 
qisqa (joriy) muddatlilari:
6210 «Diskont (chegirma)lar ko’rinishidagi kechiktirilgan daromadlar» 
6220 "Mukofot (ustama)lar ko’rinishidagi kechiktirilgan daromadlar" 
6230 "Boshqa kechiktirilgan daromadlar" 
6240 "Solikdar va majburiy to’lovlar bo’yicha kechiktirilgan majburiyatlar" 
6250 «Vaqtinchalik farqlar bo’yicha kechiktirilgan daromad (foyda) solig’i bo’yicha majburiyatlar» 
6290 "Boshqa kechiktirilgan majburiyatlar " 
b) 
uzoq muddatlilari:
7210 «Diskont (chegirma)lar ko’rinishidagi uzoq muddatli kechiktirilgan daromadlar» 
7220 "Mukofot (ustamalar)lar ko’rinishidagi uzoq muddatli kechiktirilgan daromadlar" 
7230 - "Boshqa uzoq muddatli kechiktirilgan daromadlar" 
7240 "Soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli muddatli kechiktirilgan majburiyatlar" 
7250 "Vaqtinchalik farkdar bo’yicha kechiktirilgan daromad (foyda) solig’i bo’yicha uzoq muddatli 
majburiyatlar" 
7290 "Boshqa uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar" 6210 va 7210-schyotlarda diskont 
(chegirmalar) ko’rini-shidagi muddati kechiktirilgan daromadlar hisobga olinadi hamda 
investorlargina (obligatsiyalar xaridorigina) undan foydalanadi. 
Misol.

---

224 
1500 ming so’mlik nominal qiymatga ega uch yillik obligatsiyalar 1440 ming so’mga chegirma bilan 
sotib olindi. Qimmatli qog’ozning nominal qiymati va uning xarid qiymati o’rtasidagi farq 60 (1500-1440) 
diskont (chegirma) deb ataladi hamda xaridor (investor) taraf uchun daromad, sotuvchi (qarz beruvchi) 
taraf uchun esa - xarajat hisoblanadi. 
Buni quyidagicha izohlash mumkin, agar xuddi shunday kreditga qobillik yoki xatarni baholash 
bilan majburiyatlar bo’yicha bozor foiz stavkasi Ushbu qimmatli qog’ozlar bo’yicha belgilangan foiz 
stavkasidan, ya’ni mazkur qimmatli qog’ozda ko’rsatilgan foiz stavkasidan yuqori bo’lsa, qimmatli 
qog’ozlar chegirmalar bilan sotiladi. 
Chegirma joriy davrdagi daromad sifatida aks ettirilmaydi, balki obligatsiyaning butun muomala 
davrida (mazkur holatda 3-yil) t eng ravi shda t aqsim lanadi. C hegirm a sum mas i muddati 
kechiktirilgan daromad schyotlarida hisobga olinadi. Joriy chegirma sifatida - uning uchdan bir qismi 
(obligatsiya muomalasi 3 yil bo’lgani uchun) - 20 ming so’m, uzoq muddatlisi (keyingi ikki yilga 
taqsimlangan chegirma) - 40 ming so’m. 
Obligatsiyalarni chegirma bilzn xarid qilish muomalalari quyidagicha aks ettiriladi: 
Dt 0610 «Qimmatli qog’ozlar» 
1500 m.s. 
Kt 5110 "Hisob-kitob schyoti" 1440 m.s. 
Kt 6210 "Diskont (chegirma) ko’rinishidagi kechiktirilgan daromadlar» 
20 m.s. 
Kt 7210 "Diskont (chegirma) ko’rinishidagi uzoq muddatli kechiktirilgan daromadlar" 
40 m.s. 
Obligatsiyalar bo’yichz chegirmalarni hisobdan chiqarish davriyligi, odatda ular bo’yicha hisoblab 
yoziladigan foiz daromadlari davriyligiga mos keladi.
Agar masalani soddalashgirish uchun obligatsiyalar bo’yicha foiz daromadlari bir marta yil 
oxirida hisoblab yoziladi, 
deb faraz qiladigan bo’lsak, chegirma ham ushbu muddatlarda hisobdan chiqariladi: 
Dt 6210 "Diskont (chegirma) ko’rinishidagi kechiktirilgzn daromadlar» 
20 m.s. 
Kt 9530 "Foizlar ko’rinishidagi daromadlar" 20 m.s. 
Obligatsiyalar bo’yicha diskont (chegirma)ning joriy qismini hisobdan chiqarish chog’ida yana bir 
buxgalteriya yozuvi qayd etiladi: 
kelgusi yil hisobdan chikariladigan muddati kechiktirilgan uzoq muddatli chegirmalar qismi joriy 
qismga o’tkaziladi: 
Dt 7210 "Diskont (chegirma) ko’rinishidagi uzoq muddatli kechiktirilgan daromadlar" 
20 m.s. 
Kt 6210 "Diskont (chegirma) ko’rinishidagi kechiktirilgan daromadlar" 
20 m.s. 
Shunday qilib, 3 yil davomida butun chegirma hisobdan chiqariladi. 
6210 va 7210 schyotlarda mukofot (ustama) ko’rinishidagi muddati kechiktirilgan daromadlar 
hisobga olinadi hamda faqat qarz beruvchi (obligatsiyalarni sotuvchi) tomonidan foydalaniladi. 
Misol.
1500 ming so’mlik nominal qiymatga ega 3 yillik obligatsiyalar 1560 ming so’mga mukofot 
(ustama) bilan sotilgan, deb faraz qilaylik. Sotilgan qimmatli qog’oz qiymati va uning nominal qiymati 
o’rtasidagi farq 60 (1560-1500) mukofot (ustama) deb ataladi hamda sotib oluvchi taraf (investor) uchun 
qimmatli qog’ozni sotib olishda uni so’ndirishdagiga nisbatan ko’proq pul to’langanligi sababli 
xarajat hisoblanadi; sotuvchi (qarz beruvchi) taraf uchun esa daromad hisoblanadi. 
Buni quyidagicha izohlashimiz mumkin, agar ushbu qimmatli kogozlar bo’yicha belgilangan foiz 
stavkasi xuddi shunday kreditga qobillikni yoki xatarni baholashga oid majburiyatlar bo’yicha bozor foiz 
stavkasidan yuqori bo’lsa, mazkur qimmatli qog’ozlar mukofot (ustama) bilan birga sotiladi. 
Chegirmalar singari mukofotlar ham joriy davr daromadlari sifatida aks ettirilmaydi, balki 
obligatsiyaning butun muomala davriga teng ravishda taqsimlanadi. 
Mukofot bilan obligatsiyalarning sotilishi muomalalari quyidagi aks ettiriladi: 
Dt 5110 "Hisob-kitob schyoti" 1560 m.s. 
Kt 7830 "To’lanadigan obligatsiyalar" 1500 m.s. 

---

225 
Kt6220 "Mukofot (ustama) ko’rinishidagi kechiktirilgan daromadlar» 
20 m.s. 
Kt7220 "Mukofot (ustama) ko’rinishidagi uzoq muddatlikechiktirilgan daromadlar» 
40 m.s. 
Bundan keyingi muomalalar xuddi hisob chegirmalarini hisobga olishga o’xshab yuritiladi. 
6230 "Boshqa kechiktirilgan daromadlar" hamda 7230 "Boshqa uzoq muddatli kechiktirilgan 
daromadlar" schyotlarida hisobot davrida olingan (hisoblab yozilgan), lekin kelgusi hisobot davrlariga 
taalluqli bo’lgan daromadlar aks ettiriladi. 
"Kechiktirilgan daromadlar" atamasi (xalqaro amaliyotda 
" ol di nd an t o’ l an g an
d a r o m a d l a r " , " i s h l a m a y t o p i l g a n daromadlar" va boshqa atamalar ko’p qo’llaniladi) ko’proq 
sub’ekt etkazib bermagan tovari yoki ko’rsatmagan xizmati uchun pul mablag’lari oladigan 
holatlarga xosdir. Bunday holatlarga ko’proq xos xususiyatlar oliy o’quv yurtida o’qish uchun haq, ijara 
haqi, temir yo’l, aviatsiya va boshqa transport vositalari ga chiptalarni sotish, jurnalga obuna uchun 
haq to’lash va boshqalar hisoblanadi. 
Buxgalteriya hisobi tamoyillariga muvofiq, bo’nak tarzida olingan pul mablag’lari toki daromad 
keltiradigan xizmatlar ko’rsatilib yoki tegishli tovar etkazib berilgunga qadar daromad s i f a t i d a t a n 
o l i n m a y d i . 2 - s o n B H M S g a k o ’ r a , b u n d a y to’lovlarning kelib tushishi majburiyatlarni 
yuzaga keltiradi va tovarlar etkazib berilgandan (xizmatlar ko’rsatilgandan) keyingina muddati 
kechiktirilgan daromadlar schyoti yopiladi, unda aks ettirilgan summalar sotishdan daromadlarni 
hisobga olish schyotlari kreditiga hisobdan chiqariladi. 
Masalan, kelgusida bajariladigan ishlar uchun pul kelib tushganda quyidagicha buxgalteriya 
yozuvi beriladi: 
Dt 5110 «Hisob kitob schyoti» 1200 m.s. 
Kt 6230 "Boshqa kechiktirilgan daromadlar" 1200 m.s. 
Ishlarning bajarilishiga qarab, muddati kechiktirilgan daromad sotishdan olingan daromadlarga kiritiladi: 
Dt 6230 "Boshqa kechiktirilgan daromadlar" 1200 m.s. 
Kt 9030 "Ishlarni bajarishdan va xizmatlar ko’rsatishdan daromadlar" 
1200 m.s. 
6230-schyotda sotilmagan (realizatsiya qilinmagan) daromadlar deb ataluvchi - masalan, kursdagi 
musbat farqlar ko’rinishidagi daromadlar ham aks ettiriladi. 
«Buxgalteriya hisobi, statistika va boshqa hisobotlarda chet el valyutasidagi muomalalarni aks 
ettirish tartibi to’g’risida»gi Nizomga (yangi tahrirdagi Adliya vazirligi tomonidan 2004 yil 17 
sentyabrda 1411-son bilan ro’yxatdan o’tkazilgan, Moliya vazirligi, Iqtisodiyot vazirligi, Davlat soliq 
ko’mitasi, Markaziy bank, Davlat statistika ko’mitasining 2004 yil 2 sentyabrdagi 98, 41, 2004-57, 257-
V, 8-son qarori bilan tasdikdangan) ko’ra, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar O’zbekiston Respublikasi 
Markaziy banki kursi bo’yicha yuzaga kelgan kursdagi musbat farqni "Kelgusi davrlar 
daromadlari" schyotiga kiritish bilan har oyda balansning valyutaga doir moddalarini qayta baholashni 
o’tkazadi. 
Har oyda balansning valyutaga oid moddalarini qayta baholash natijasida to’plangan kursdagi 
musbat farq kuyidagi tartibda sub’ekt moliya-xo’jalik faoliyati natijalariga kiritiladi: 
-
xorijiy valyutadagi debitorlik qarzi bo’yicha - uning 
so’ndirilishiga (hisobdan chiqarilishiga) qarab; 
-
qolgan holatlarda - balansning tegishli valyutaga oid 
moddalariga binoan xo’jalik muomalalarini bajarish bo’yicha. 
Misol.
Qimmatli qog’ozlarni valyutada qayta baholash tufayli hisobot davrida kursdagi farq 500 ming 
so’mni tashkil qildi: 
Dt 0610 «Qimmatli qog’ozlar» 
500 m.s. 
Kt 6230 "Boshqa kechiktirilgan daromadlar" 
500 m.s. 

---

226 
Agar bunda qimmatli qog’ozlarning muomala muddati yaqin yilga mo’ljallangan bo’lsa, 
kursdagi farqning butun summasi joriy muddati kechiktirilgan daromad schyotida aks ettirilishi 
lozim. Qimmatli qog’ozni so’ndirishda: 
Dt 6230 "Boshqa kechiktirilgan daromadlar" 
500 m.s. 
Kt 9540 "Valyuta kurslari farkdaridan daromadlar" 500 m.s. 
6240 va 7240-schyotlarda qonun hujjatlariga muvofiq, vakolatli hokimiyat organlarining qabul 
qilingan qarorlariga ko’ra, to’lovi bir necha yilga kechiktirilgan soliqlar va majburiy to’lovlar 
bo’yicha muddati kechiktirilgan majburiyatlar aks ettiriladi. 
Chunonchi, masalan, Prezidentimizning 1996 yil 31 maydagi "Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi 
sub’ekt-larni tashkil qilish va faoliyat yuritishini rag’batlanti-rishga doir ko’shimcha chora-tadbirlar 
to’g’risida" PF-1467-son Farmoni bilan eksportga yo’naltirilgan va import o’rnini bosuvchi mahsulotlarni 
ishlab chiqaradigan xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi sub’ektlarlarga soliq kredit-larini takdim etish 
shartlari belgilangan. (O’zbekiston Soliq kodeksida soliq krediti tushunchasi mavjud emas). 
Yuqorida aytib o’tilgan Farmonga muvofiq, soliq krediti foyda solig’i, ko’shilgan qiymat solig’i va 
er solig’i bo’yicha byudjetga to’lanishi lozim bo’lgan to’lovlar muddatini ikki yilgacha kechiktirish 
hisobidan beriladi. Soliq to’lovchidan soliq kreditidan foydalangani uchun hisoblab yozilgan (muddati 
kechiktirilgan) soliqlarning umumiy summasidan Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasining 
30 foiziga teng stavka bo’yicha foizlar ko’rinishidagi haq undiriladi va har choraqtsa hisobot choragidan 
keyingi oyning 25-sanasiga qadar byudjetga hisoblab o’tkaziladi. 
Mazkur holatda byudjet oldidagi majburiyatlarni hisoblab yozish, masalan, daromad (foyda) solig’i 
bo’yicha kuyidagicha aks ettiriladi: 
Dt 9810 "Daromad (foyda) solig’i bo’yicha xarajatlar" 
Kt 7240 "Solikdar va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar". 
Bu qarz so’ndirilishiga 1 yil qolganda, u joriy qarz sifatida aks ettiriladi: 
Dt 7240 "Solikdar va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar" 
Kt 6240 "Solikdar va majburiy to’lovlar bo’yicha kechiktirilgan majburiyatlar". 
6250 va 7250-schyotlarda hisobot davridagi soliq solinadigan va hisobga olinadigan (buxgalteriya) 
daromadlar o’rtasidagi farq hisoblanadigan, yuzaga keladigan vaqtdagi farkdar mavjudligi bilan 
muddati kechiktirilgan daromad (foyda) solig’i summasi aks ettiriladi. Ular daromad va xarajatlarning 
ayrim moddalari soliq solinadigan daromadga kiritiladigan hisobot davri, ular hisob 
daromadiga kiritiladigan (chiqariladigan) hisobot davriga mos kelmaganda yuzaga keladi. Daromad 
(foyda) solig’i bo’yicha xarajat hisob daromadidan kelib chiqqan holda (ya’ni sub’ektning hisob siyosatiga 
muvofiq) hisob-kitob qilinadi, daromad (foyda) solig’i esa soliq solinadigan daromaddan kelib chiqib 
hisoblanadi.