Salomova Gulandom Amriyeva Samarqand shahar 59 -umumiy òrta ta'lim maktabi Ma'naviy marifiy ishlar bòyicha deriktor òrinbosari

Salomova Gulandom Amriyeva
Samarqand shahar 59 -umumiy òrta ta'lim maktabi Ma'naviy marifiy ishlar bòyicha deriktor òrinbosari
«OILALARDA IJTIMOIY MUHITNING TA’SIRI VA ULARNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI»
Annotatsiya: Oila o‘z a’zolari uchun har bir oila a’zosi nimani anglatishi mumkinligidan alohida ma’noga ega. Boshqacha qilib aytadigan bo‘lsak, "oila" bu shunchaki birga yashaydigan alohida a’zolarning yig‘indisi emas. Oilaning o‘ziga xosligi va "hayoti" bor. Ko‘pgina hollarda, oila a’zolari, hatto shaxsiy mablag‘lar bo‘lsa ham, oila manfaatlarini ta’minlash uchun harakat qilishadi. Bu maqola orqali hozirgi jamiyatimizda oilalarda bo‘layotgan o‘zgarishlar, bola tarbiyasi va oilaviy munosabatlarning yaxlitligi haqida yozilgan. Jamiyat borki, uning asosini tashkil qiluvchi oilalar ham oʻz faoliyatini yuqori tezlikda davom ettiradi va jamiyatning rivojlanishi uchun hizmat qiladi, biz oʻz oilamizni rivojlantirishimiz orqali jamiyatimizni rivojlantiramiz.
Kalit so`zlar: konditsionerlik, oila funksiyasi, xulq-atvor, nikoh, qadriyat, ota-ona, ijtimoiylashuv.
Oila insoniyat rivojlanishining katta qismi uchun kontekstni tashkil qiladi - bu odamlar xatti-harakatlarni operant konditsionerlik (o‘z xatti-harakatlarini kuchaytirish va jazolash) va kuzatuv o‘rganish (xulq-atvor modellari) orqali o‘rganadigan kichik birlashma, shuningdek, ularning madaniyati, ijtimoiy me’yorlari bilan ijtimoiylashadi. Oila tomonidan yaratilgan ijtimoiy muhit, shuningdek, shaxslarga berilgan cheklovlar va imkoniyatlar, masalan, alkogol, tamaki mahsulotlari yoki boshqa psixofaol moddalardan foydalanish qulayligi orqali rivojlanish va xulq-atvorga ta’sir qilishi mumkin. Oiladagi ijtimoiy munosabatlar insonning ijtimoiy muvofiqlik yoki deviatsiya motivatsiyasiga ham ta’sir qiladi. Oila tizimlari har doim ham bir butun sifatida ishlamaydi, ko‘plab o‘zaro ta’sirlar, rollar va funktsiyalar katta oila tizimining quyi tizimlarida amalga oshiriladi. Bularga bir nechta quyi tizimlar, ota-ona-bola quyi tizimlari yoki aka-uka quyi tizimlari kiradi. Oila tizimlari dinamik bo‘lib, ijtimoiy jihatida e’tirof etilgan vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib turadi - o‘tmish, hozirgi va kelajak har xil ko‘rinadi, chunki oilalar statik yoki turg‘un emas. Shuni yodda tutish kerakki, barcha o‘zgarishlar - ijobiy va salbiy tabiatda -stressli, oilaviy tizimning mashaqqatli muvozanatini qiyinlashtiradi. Masalan, nikoh, tug‘ilish va pensiya kabi baxtli oilaviy rivojlanish tizim uchun qanchalik stressli bo‘lishi mumkinligini ko‘rib chiqing, bu moslashuvchan bosim ajralish yoki oila a’zosining o‘limi kabi salbiy o‘zgarishlardan faqat stressga duchor bo‘lishni kutgan oilalarni sarosimaga solishi mumkin. Oila tizimidagi o‘zgarishlar tashqaridan (kontekst), oila a’zoligidan, ichki quyi tizimlardan va shaxslardagi o‘zgarishlardan kelib chiqadigan bosimlarga javobdir.
Oilalar, odatda, shaxsiy munosabatlar va davlat doirasidan tashqarida qabul qilingan qarorlar tufayli yaratilgan va buzilgan shaxsiy sohaning bir qismi sifatida qaraladi. Ammo oila ham inson salomatligi, ham jamiyat salomatligining markazidir. Bu bolalar uchun natijalarga markaziy ta’sir ko‘rsatadi. Yaxshi ishlaydigan oilalar jamiyatning, shuning uchun ham demokratiyaning qurilish bloklari bo‘lgan barqaror jamoalarning markazidir. Biz yaxshi bilamizki, oilalar yaxshi faoliyat ko‘rsatadigan yoki boshqa yo‘l bilan barcha oila a’zolarining hayotida muhim ahamiyatga ega va ular ayniqsa bolalarning xavfsizligi va farovonligi uchun muhimdir. Ushbu munozaraning boshlang‘ich nuqtasi munosabatlarning buzilishining kuchayishi va bolalar uchun salbiy ta’sirlar (xulq-atvor, ta’lim natijalari va ularning ruhiy salomatligiga) haqida tashvishlanishadi. Biz turli mamlakatlarda oilalar qanday o‘zgarib borayotganini o‘rganish va kelajak oilalarini qo‘llab-quvvatlash uchun shaxslar, jamiyat, tijorat va davlat nima qilishi kerakligini bilishimiz kerak.So‘nggi o‘n yilliklarda bo‘lgani kabi, ota-onalarning jinsi yoki jinsiy orientatsiyasiga e’tibor qaratishdan farqli o‘laroq, shaxslar va bolalar uchun shaxsiy munosabatlar sifatining ustuvor ahamiyati to‘g‘risida mavjud qarashlar ko‘pligini hisobga olgan holda ajoyib konsensus mavjud edi. Ko‘p oilali munosabatlar bilan shug‘ullanadigan odamlar odatda jiddiy va o‘ychan bo‘lishlari bilan bir qatorda, bu kelishuvlar tabiatan ancha murakkab va beqaror bo‘lib, ko‘pchilik oilalar uchun namuna emas degan taxmin bor edi.Ba’zilar uchun bu tendentsiyalar kamroq diniy, majburiyatlarga bog‘liq va individualistik jamiyatning natijasi sifatida ko‘riladi.
Nikoh, garchi hali ham asosiy oila tuzilmasi bo‘lsa-da, pasaymoqda va tobora o‘rta tabaqalarni saqlab qolgan va yaxshiroq farovon bo‘lib bormoqda.Bolalarni tarbiyalash juda qiyin bo‘lishi mumkin, ammo bu juda foydali bo‘lishi mumkin. Farzandingizga nafaqat o‘rgatishni unutmang, balki bolangizdan qanday harakat qilishini kutganingizdek harakat qilishingizga ishonch hosil qiling. Har doim mukammal bo‘lishning iloji yo‘q, lekin bola rivojlanishidagi rolingiz haqida gap ketganda, siz har doim eng yaxshi bo‘lishga intilasiz. Hech kim mukammal emas va hech qanday oila mukammal emas.Biroq, bolalarning rivojlanishida oilaning o‘rni qanchalik muhimligini bilish juda muhimdir. Ota-ona sifatida siz farzandingizning birinchi o‘qituvchilarisiz. Farzandingiz kunduzgi parvarish yoki boshqa tarbiyachilardan ko‘ra ko‘proq o‘rganishni uyda oilasi bilan o‘tkazadi. Farzandingiz tegishli ko‘nikma va qadriyatlarni o‘rganishi, shuningdek, qanday qilib muloqot qilish va xavfsiz bo‘lishni o‘rganishi mumkin bo‘lgan muhit yaratish farzandingiz o‘sishi uchun mustahkam poydevor yaratadi.
Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida hozirgi zamon oilasining asosiy funksiyalari qatorida quyidagilarni sanab o‘tish mumkin: iqtisodiy, reproduktiv, tarbiyaviy, rekreativ, kommunikativ, regulyativ (boshqaruv), feliotsitologik kabilar. Oilaning iqtisodiy funksiyasi. Oilaning iqtisodiy funksiyasi uning asosiy funksiyalaridan biri hisoblanadi. Oila iqtisodi, byudjeti, daromadini rejali sarflash, kundalik xarajatga, zarur buyumlarga pul ajratish, bir necha yildan so‘ng olinadigan narsalarga mablag‘ yig‘ish, tejab ro‘zg‘or yuritish er-xotinning katta tajriba, malakaga ega bo‘lishlariga bog‘liq.
Oilaning reproduktiv funksiyasi. Oilaning muhim bo‘lgan funksiyalaridan yana biri bu uning reproduktiv (jamiyatning biologik uzluksizligini ta’minlash, bolalarni dunyoga keltirish) funksiyasidir. Bu funksiyaning asosiy mohiyati inson turini davom ettirishdan iboratdir. Oilaning tarbiyaviy funksiyasi. Oilaning muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yana bir funksiyasi tarbiyalash funksiyasidir. Bolalarning aqliy, jismoniy, axloqiy, estetik tarbiyasiga oilada asos solinadi. Oila inson deb ataluvchi binoni faqat poydevorini qo‘yish bilan cheklanmasdan, balki uning so‘nggi g‘ishti qo‘yilguncha javobgardir.
Oilaning kommunikativ funksiyasi. Oilaning kommunikativ funksiyasi oila a’zolarining o‘zaro muloqot va o ‘zaro tushunishga bo‘lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi.
Oilaning rekreativ funksiyasi. Oilaning rekreativ - o‘zaro jism oniy, moddiy, m a’naviy va psixologik yordam ko‘rsatish, bir-birining salomatligini mustahkamlash, oila a’zolari dam olishini tashkil etish funksiyasidir.
Oilaning felitsitologik funksiyasi. Hozirgi zamon oilasining tobora ahamiyati ortib borayotgan funksiyalaridan biri uning felitsitologik funksiyasidir (italyancha «felitsite» - baxt). Shaxsiy baxtga erishishga intilish oilaviy munosabatlar tizimida ko‘p jihatdan hal qiluvchi bo‘lib bormoqda.
Oilaning regulyativ funksiyasi. Oilaning regulyativ funksiyasi oila a’zolari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni boshqarish tizimini, shuningdek birlamchi ijtimoiy nazoratni, oilada ustunlik va obro‘ni amalga oshirishni o ‘z ichiga oladi. Bunda kattalar tomonidan yosh avlodni nazorat qilish va ularni moddiy hamda ma’naviy tomondan qo‘llab-quvvatlash nazarda tutiladi.
Oilaning relaksatsiya funksiyasi. Hozirgi zamon oilasining eng asosiy funksiyalaridan yana biri relaksatsiya funksiyasidir. Bu degani oila a’zolarining jinsiy, emotsional faoliyatini, ruhiy-jismoniy quvvatini, mehnat qobiliyatini yana qayta tiklash demakdir. Rus sotsiolog olimi A.Antonovning ta’kidlashicha, oila ijtimoiy-psixologik yaxlitlik sifatida shaxsga shunday normativ va axborot ta’sirlarini ko‘rsatadiki, oqibatda bola eng avvalo, jamiyatdagi qonuniy normalar, xulq andozalarini egallaydi.Qanchalik inoq, uyushgan va mustahkam bo‘lsa, uning normativ ta’siri ham shunchalik samarali bo‘ladi. Bunday oilada o‘zining qadriyatlaridan tashqari, jamiyatning qadriyatlari, qonun-qoidalar va normalar hurmat qilinadi, bola boshidan jamiyatda yashashga o‘rgatilgan bo‘ladi. Uning ahamiyati shundaki, farzand maktabgacha tarbiya muassasasida ham, kеyinchalik maktab, kollеj yoki letseyda o‘qiganda ham tartibli, intizomli, aytilgan vazifa, bеrilgan topshiriqlarni mas’uliyat bilan vijdonan bajaradigan bo‘lib, bolalar jamiyatida hamisha o‘zining o‘rniga ega bo‘la oladi. Bunday farzandga turlibеmaza chaqiriqlar, da’vatlar ta’sir etmaydi, mustaqil fikrli, pok vijdonli inson bo‘lib yеtishadi. Chunki oila bu kichik jamiyat, jamiyatning kichiklashgan andozasi, oila mustahkam bulsa, jamiyat xam mustaxkam bo‘lishini o‘zbеk xalqi juda yaxshi biladi, shuning uchun ham ayniqsa, mustaqillik yillarida oila bizning Vatanimizda qadrlanadi, nikoh muqaddas rishta sifatida e’zozlanadi. bolaning ijtimoiylashuv jarayoniga bеvosita va oila a’zolari o‘rtasidagi munosabatlar bir qarashda emotsional hissiyotlarga asoslanganga o‘xshasa-da, aslida bir insonning ikkinchisiga sodadil kuyishi, tanlashi, birgalikda umr kеchirishi jarayoni ijtimoiy-psixologik qonuniyatlarga to‘la bo‘ysunadi.
Ayrim olimlar, masalan, fransuz tadqiqotchisi Lе Plе o‘z vaqtida oilada sof psixologik qonuniyatlardan tashqari, ro‘zg‘orni boshqarish, farzandlar soni va tarkibiga ko‘ra oila byudjеtining o‘zgarishlarini inobatga olib, uni ijtimoiy iqtisodiy qonuniyatlar maskani dеb atashni ham taklif etgan. Uning fikricha, oilaviy o‘zaro munosabatlar nihoyatda o‘zgaruvchan bo‘lib, ular zamon va davr ta’sirida, oila a’zolarining soni va sifatiga bog‘liq tarzda tinimsiz sifat o‘zgarishlarini boshdan kеchirishini, hattoki, er-xotin o‘rtasidagi odatiy munosabatlar yillar tazyiqi, jamiyat normalari, sanoatning rivoji yoki ma’naviyatning tanazzuli ta’siri ostida boshqacha tus olishi mumkinligini, ota-ona - bola munosabatlari tizimi, bunda hattoki, otaning avtoritеti ham o‘zgarib borishi, yaqin qarindoshlar o‘rtasidagi psixologik masofa yillar o‘tishi munosabati bilan uzoqlashib kеtishini ta’kidlaydi.Oila jamiyatning birlamchi, asosiy bo‘g‘inidir Oila hayotning abadiyligini, avlodlarning davomiyligini ta’minlaydigan, muqaddas urf-odatlarimizni saqlaydigan, kelajak nasllar qanday inson bo‘lib etishishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan tarbiya o‘chog‘idir. “Oila – bu jamiyatning negizi. Bizning davlatimizni ham katta bir oila deb tushu-nish mumkin va lozim. Bunda o‘zaro hurmat va qattiq tartib bo‘lmasa, oilaning barcha a’zolari o‘z burchlarini ado etmasa, bir-biriga nisbatan ezgulik bilan mehr-oqibat ko‘rsatmasa, yaxshi va munosib tarzida yashash mumkin emas. Oila turmush va vijdon qonunlari asosida quriladi, o‘zining ko‘p asrlik mustahkam va ma’naviy tayanchlariga ega bo‘ladi, oilada demokratik negizlarga asos solinadi, odamlarning talab-ehtiyojlari va qadriyatlari shakllanadi. O‘zbeklarning aksariyati o‘zining shaxsiy farovonligi to‘g‘risida emas, balki oilasining, qarindosh-urug‘-lari va yaqin odamlarining, qo‘shnilarining omon-esonligi to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilishni birinchi o‘ringa qo‘yadi. Bu esa eng oliy darajada ma’naviy qadriyat, inson qalbining gavharidir”.
Oilaning jamiyatdagi nufuzi, e’tibori nihoyatda katta. Jamiyat oiladan tashkil topadi. Oila qancha mustahkam bo‘lsa, jamiyat ham shuncha barqaror bo‘ladi. Jamiyatning ma’naviy qiyofasi ham oilaning qandayligiga, uning ma’rifatiga, oilada tarbiyalanib, voyaga etkazilgan har tomonlama yetuk va barkamol avlodga bog‘liqligi tarixda o‘z isbotini topgan haqiqatdir. Chunki, aynan oila zamirida, sog‘lom oila muhitida xalqimiz va millatimizning buguni va kelajagi bunyod etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karimova V. M. Oilaviy hayot psixologiyasi. T.— 2006. —142 b.
2. Oila: ijtimoiy himoya omillari. Ilmiy-ommabop maqolalar to‘plami. V. M. Karimova tahriri ostida. T.: 2007. —118 b.
3. О. Hаsаnboevа vа b. Оila pedagogikasi. – Тoshkent: “Aloqashi”, 2007. 384 bet.
4. Oila psixologiyasi / Akad.litsey va kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari uchun o‘quv qo‘llanma. G.B.Shoumarov va b. G.B.Shoumarovning tahriri ostida. – Toshkent: “Sharq”, 2008. – 296 bet.