|
1.4. Salıq elementleri ha'm salıqlardın’ toparlarg'a bo'linıwi haqqında
tu'sinik
Salıqqa tartıw sistemasınin' tiykarg'ı buwini esaplang'an Salıq elementleri,
Salıq salıwda sa'wlelenetug'ın tu'sinikler bolıp, olar salıq to'lewshiler ha'm
ma'mleketlik byudjet ortasmdag'ı ekonomikalıq huquqıy qatnasıqlarda ko'rinedı.
Salıq elementleri bir neshe tu'siniklerden ibarat bolıp, olar Salıq subekti, salıq
agenti, salıq salıw obekti, Salıq salıw predmeti, Salıq deregi, Salıq salıw bazası,
Salıq salıw birligi, Salıq stavkası, Salıq jen'illikleri, salıqtı esaplap shıg'arıw
ta'rtibi, salıq salıw usılları, Salıq da'wiri, Salıqtı to'lew mu'ddetleri ha'm ta'rtipleri,
Salıq ju'gi siyaqlı tu'siniklerdı o'z ishine qamtıp aladı.
Salıq nizamshılıg'ında Salıq sisteması tar ma'niste ko'rsetilgen bolip, birdey
mazmung'a iye bolg'an ha'm oraylasqan pul fondın quraytug'ın Salıq, jıyim, baji
ha'm basqa da ma'jbu'riy to'lemlerdın’ jıyindısı Salıq sisteması dep ataladı. Bul
a'meldegi Salıq kodeksı mazmunına say keledı.
Salıq sistemasınin' negizi bolg'an Salıqlar o'zine ta'n o'zgesheliklerge, ha'm
de bir qatar belgilerge qaray toparlarg'a bo'linedı. Salıqlar obektine, o'ndırıw
usıllarına, payda bolıw subektine, byudjetke bag'darlanıwına qaray toparlarg'a
bo'linedı.
Salıqlar o'ndırıw usılına qaray tuwrı ha'm jan’apay Salıqlarg'a, byudjetke
o'tkeriliwine qaray, ulıwma ma'mleketlik ha'm jergilikli salıqlarg'a ha'm payda
bolıw deregine qaray yuridıkalıq ha'm fizikalıq ta'replerden alınatug'ın Salıqlarg'a
bo'linedı.
Salıqlar Salıqqa tartıw obektine qaray to'rt toparg'a bo'linedı:
1.
Oborottan (aylanıstan) alınatug'ın Salıqlar;
2.
Da'ramattan alınatug'ın Salıqlar;
3.
Menshik (mu'lk) qunınan alınatug'ın Salıqlar;
4.
Jer maydanına qarap alınatug'ın Salıqlar.
Oborottan (aylanıstan) alınatug'ın Salıqlarg'a qosımsha qun salıg'ı, aktsiz
salıg'ı, bajixana baji ha'm jer astınan paydalang'anlıg'ı ushın alınatug'ın Salıqlar
kiredı. Da'ramattan alınatug'ın Salıqlarg'a yuridıkalıq ta'replerdın’ paydasına
salınatug'ın Salıq, fizikalıq ta'replerdın’ da'ramatına salınatug'ın Salıq,
qa'nigelelestirilgen ko'tere sawda ka'rxanalarının' jalpı da'ramatınan alınatug'ın
Salıq kiredı. Bul toparg'a abadanlastırıw ha'm sotsiallıq infrastrukturanı
rawajlandırıw salıg'i da kiredı.
Menshik (mu'lk) qunınan alınatug'ın Salıqlarg'a yuridıkalıq ha'm fizikalıq
ta'replerdın’ mu'lk salıg'ı kiredı.
Jer maydanlarınan alınatug'ın Salıqlarg'a awıl xojalıq tovarların islep
shıg'arıwshılarının' birden - bir jer salıg'ı ha'm yuridıkalıq (awıl xojalıq emes) ha'm
fizikalıq ta'replerdın’ jer Salıqların kiritıw mu'mkin.
Ekonomikalıq ma'nisine qaray Salıqlar tuwrı ha'm jan’apay Salıqlarg'a
bo'linedı. Tuwrı Salıqlardı Salıq to'lewshilerdın’ o'zi to'leydı. Bul Salıqlardın’
quramına barlıq da'ramattan alınatug'ın Salıqlar ha'm mu'lk (resurs) Salıqları
kiredı. Bul topardag'ı salıqlardın’ stavkalarının' kemeyiwi ka'rxanalar da'ramatının'
ko'beyiwine, investitsiya iskerliginin' ken'eyiwine, bazar ekonomikasınin'
12
rawajlanıwına sharayat jaratadı.
Jan’apay Salıqlardın’ huquqiy to'lewshileri bolip o'nimdı ju'klep jiberiwshiler
esaplanadı. Biraq Salıqtın’ ju'gi haqiyqatında tovarlardı son'g'i tutinıwshılardın’
moynına tu'sedı. Bul Salıqlar tovarlar quninin' u'stine qosımsha ra'wishte qoyıladı.
Jan’apay Salıqlardın’ unamlı ta'repi sonda, olar elimizde islep shıg'arılg'an
tovarlardın’ sırtqa shıg'ıp ketıwın qadag'alaydı, tovarlardın’ molshellig'in
ta'miyinleydı ha'm de inflyatsiya da'rejesın uslap turıwg'a mu'mkinshilik jaratadı.
Jan’apay Salıqlar quramına qosımsha qun salıg'ı, aktsiz salıg'ı, bajixana baji,
fizikalıq ta'replerdın’ transport quralları ushın benzin, dızel jan’ılg'ısı ha'm gazden
paydalang'anı ushın Salıqlar kiredı.
Salıq sisteması ma'mleket ta'repinen ornatılg'an usıllarg'a tiykarlanıp
byudjetke o'ndırıletug'ın Salıqlar, jiyimlar ha'm basqa da ma'jbu'riy to'lemler
jiyindısı bolıp tabıladı. O'zbekistan Respublikası Salıq Kodeksının' 23-statyasına
muwapıq ma'mleketlik byudjetke tu'siwine qaray ulıwma ma'mleketlik Salıqlar
ha'm basqa da ma'jbu'riy to'lemler ha'm de jergilikli Salıqlar, jiyimlar bolıp
bo'linedı.
Ulıwma ma'mleketlik Salıqlarg'a to'mendegiler kiredı:
•
Yuridıkalıq ta'replerden alınatug'ın payda salıg'ı;
•
Fizikalıq ta'replerden alınatug'ın da'ramat salıg'ı;
•
Qosımsha qun salıg'ı;
•
Aktsiz salıg'ı;
•
Jer astı qazılma baylıqlarınan paydalanıwshılar ushın Salıqlar ha'm arnawlı
to'lemler;
•
Suw resurslarınan paydalang'anlıg'ı ushın salıq;
•
Birden - bir Salıq to'lemi;
•
Isbilermenlik xizmetinin' ayrım tu'rleri boyınsha turaqlı belgilengen Salıq.
•
Jergilikli Salıqlar ha'm jiyimlarg'a to'mendegiler kiredı:
•
mu'lk salıg'ı;
•
jer salıg'ı;
•
abadanlastırıw ha'm sotsiallıq infrastnikturanı rawajlandırıw salıg'ı;
•
fizikalıq ta'replerden transport qurallarına benzin, dızel jan’ilg'isı ha'm gaz
paydalanılg'anlıg'ı ushın alınatug'ın salıq;
•
ayırım tu'rdegi tovarlar menen usaqlap satıw sawdası menen shug'ullanıw
huquqı ushın jiyim;
• birden - bir jer salıg'ı (a'pıwayılastırılg'an ta'rtiptegi Salıq). Salıqlar
byudjetke pul o'tkeriw ha'm naq pul ko'rinisinde to'lenıwı mu'mkin.
13
Do'stlaringiz bilan baham: |
