|
1.2. Salıqlardın’ ekonomikalıq ma'nisi, ulıwma belgileri, funktsiyaları ha'm
waziypalar
Ha'r qanday ekonomikalıq kategoriyanın' mazmunı teren'irek an'law ushın
og'an ta'n bolg'an ulıwma belgilerdı anıqlaw kerek boladı. Salıq kategoriyası da bir
qatar o'zine ta'n belgilerge iye, usı belgiler salıqlardın’ basqa to'lemlerden
o'zgesheligin biliwge xizmet etedı. Salıqlardın’ ulıwma belgilerin to'mendegishe
ko'rsetıw mu'mkin:
•
Salıq to'lewshi to'legen Salıq summası pul ushın, ma'mleketten hesh na'rse
(tovar yaki xizmet) almaydı;
•
Salıqlar ma'jbu'riy to'lemler bolıp esaplanadı;
•
Ma'mleketlik byudjet da'ramati o'ndıriledı;
•
Salıqlar ma'mleketlik yamasa jergilikli byudjetke kelip tu'sedı;
•
Salıqlarg'a ta'n bolg'an ulıwma belgilerden biri sıpatında ma'mleket penen
yuridıkalıq ha'm fizikalıq ta'repler ortasında mu'lkshilikti qayta bo'listiriw protsesi
ju'zege keledı.
Salıqlardın’ ekonomikalıq ma'nisi olardın’ on’laytug'in funktsiyalarınan kelip
shig'adı. Funktsiya degende, a'dette kategoriyanin’ turmısta ko'p qaytalanatug'ın,
ta'kirarlanatug'ın udayi ha'reketlerin tu'sınıw lazim.
Salıqlardın’ to'mendegi bes tiykarg'ı funktsiyaların ajıratıp ko'rsetıw
maqsetke muwapiq:
1. Salıqtın’ fiskal funktsiyası;
2. Ta'rtipke salıw funktsiyası;
3. Xoshametlew funktsiyası;
4. Salıqtın’ qadag'alaw funktsiyası;
5. Salıqtı esaplaw protsesın mag'lıwmat penen ta'miyinlew funktsiyası. Salıq
waziypalarına to'mendegilerdı kiritıw mu'mkin:
•
Ulıwma ma'mleketlik waziypalardı sheshiw ushın ma'mleketti za'ru'r finans
resurslar menen ta'miyinlew, bul waziypanı Salıqtın’ fiskal funktsiyası atqaradı;
•
Elimizde ekonomikag'a shet el investitsiyaların tartıw ushın qolaylı
investitsiyalıq ortalıq jaratıwg'a ja'rdemlesiw, bul waziypanı atqarıwda Salıqlar
o'zine ta'n o'zgesheliklerge iye;
•
Xalıqtın' miynetke bolg'an belsendıligin xoshametlew, Salıqlar derlik barlıq
ellerde usı waziypanı orınlaydı;
•
Ekonomikalıq o'siwdı xoshametlew maqsetın de da'ramatlardı bo'listiriwdın’
na'tiyjelilik ha'm a'dıllik printsipleri ortasındag'ı muwapıqlıqqa erisiw.
Solay etip, salıqlardin' waziypaları olardı a'melge asırıw mu'ddetine qarap,
qısqa mu'ddetli, orta ha'm uzaq mu'ddetli waziypalarg'a bo'linedı.
1.3. Salıqqa tartıw printsipleri
Salıqlardın’ funktsiyasın u'yrenıw olardın’ ekonomikadag'ı rolin ko'rsetip
berse, Salıqqa tartıw printsiplerı Salıq qatnasıqların a'meliyatta sho'lkemlestiriw,
salıqqa tartıw, onı o'ndırıw a'meliyatınin' mazmunın ashıp beredı.
«Salıqqa tartıw» printsiplerin A.Smit o'zinin' «Xalıqlar baylıg'inin' sebepleri
ha'm ta'biyatlar» atamasındag'ı kitabinda (1776 j.) da'slepki ret Salıq printsiplerin
negizlep bergen:
10
-Ma'mleket puqaralar ma'mleket qa'rejetlerin qaplawda o'zleri hu'kimet
qorg'awında paydalanıp atırg'an da'ramatlarına muwapıq ta'rizde qatnasıwlar lazim;
-
ha'r bir adamnin' to'leytug'in salıg'ı anıq belgilep qoyılg'an bolıwı kerek.
Salıqtın’ mug'darı, to'lenetug'ın waqtı ha'm ta'rtibi onı to'lewshige de, basqa ha'r
qanday adamg'a da birdey anıq ha'm ma'lim bolıwı za'ru'r;
-
ha'r bir Salıq to'lewshige, barlıq jaqtan qolay bolg'an waqıtta ha'm ta'rtipte
o'ndiriliwi kerek.
Ha'zirgi sharayatta Salıqqa tartıwdın’ to'mendegi printsiplerin ko'rsetıw
mu'mkin:
•
Jeterlilik printsipi;
•
Isbilermenlik ha'm investitsiyalardı xoshametlew printsipi;
•
Salıqqa tartıwdın’ a'dıllik printsipi;
•
A'piwayilıq ha'm xalıslıq printsipi;
•
Basqarıwg'a qolaylılıq printsipi;
•
Salıqlardı jiynaw protsesin ilaji barınsha arzanlastırıw printsipi;
•
Salıq stavkaların salıstırıw printsipi.
A'meldegi Salıq kodeksınde (4-statya) Salıqqa tartıw printsipleri Salıq
nızamshıhg'ı printsipleri dep atalıp, onin' bes printsipi belgilep berilgen:
1.
Ha'r bir shaxs kodekste belgilengen Salıq ha'm to'lemlerdı to'lewge ma'jbu'r
(6-statya), yag'niy Salıq to'lew nızam menen ma'jbu'riy etip qoyilg'an;
2.
Yuridıkalıq ta'replerdı Salıqqa tartıw menshik tu'rine qaramastan, fizikalıq
ta'repler bolsa jinisina, milletine, tiline, dinine, sotsiallıq kelip shıg'ıwına,
isenimine, jeke ha'm sotsiallıq jag'dayına qaramastan nızam aldında ten';
3.
Belgilengen Salıqlar ha'm jiyimlar elimiz aymag'inda Salıq to'lewshilerdın’
ekonomikalıq iskerligin sheklewge yamasa og'an tosqınlıq qılıwg'a jol qoymaydı;
4.
Dereklerine qaramastan, barlıq da'ramatlar ma'jbu'riy ra'wishte salıqqa
tartiladı;
5.
Belgilengen Salıq jen'illikleri sotsiallıq a'dıllik printsipine say keliwi sha'rt.
Salıqqa tartıw printsipleri ha'm salıq nızamshilig'i printsipleri ma'lim bir
uqsaslıqlarg'a
iye
ha'm
olardı
tolıq
turmısqa
engiziw
ekonomikanı
rawajlandırıwdın’ a'hmiyetli waziypalarınin' biri bolıp esaplanadı.
11
Do'stlaringiz bilan baham: |
