Salimov Yusufjon Gafurjonovichning

tartibga solish qonuniyatlarini o’rganish bilan 
chambarchas bog’langan.
Bu yerda, «Sotsiologiya» da shaxsni o’rganishga ayrim umumiy 
tamoyilar nuqtainazaridan yondashuv ifodalangan. 
«Sotsiologiya» shaxsga oid ko’pgina nazariyalarni o’z ichiga olgan bo’lib, ular bir-birlaridan 
qat’iy metodologik ko’rsatmalar orqali farq qiladilar.Insonning qaysi jihati shaxs tushunchasida 
nomoyon bo’ladi? Insonning 2 xil ehtiyoji mavjud: tabiiy va ijtimoiy. Tabiiy – bu, barcha biologik 
ehtiyojlar; ijtimoiy - mehnat faoliyati, ijtimoiy faollik, ma’naviyat va boshqalar. 
Karl Marks va F. Engels tomonidan asos solingan 
shaxs ijtimoiy faoliyat va munosabat 
subyekti va obyekti to’g’risidagi nazariya,
Ch.Kuli, R.Darendorf, R.Milton, R.Mertonlarning 
shaxs roli nazariyasi
va boshqa shu kabilar. 
1. Shaxs ijtimoiy faoliyat, munosabat subyekti va obyekti to’g’risidagi marksistik nazariyada 
asosiy e’tibor shaxs va jamiyatning o’zaro munosabatiga qaratilgan. Marksistik sotsiologiyada 
shaxsning moddiy faoliyati jarayonida yuzaga keluvchi va ongining muayyan xususiyatlarini aks 
ettiruvchi subyektiv jihatlari ko’proq tatqiq qilingan. 
2. Amerika sotsiologlari T.Znaneskiy va Ch.Tomaslar asos solgan 
shaxs ijtimoiy hulqini o’z-
o’zini boshqarishining dispozision nazariyasi
da shaxs hayotidagi dunyoqarashli va qadryatli - 
normativ omillarga ko’proq ahamiyat beriladi. Bu nazariyaga ko’ra, shaxs ongi uning hayotiy 
o’rnini belgilaydi. Shaxs dunyoqarashi, ijtimoiy qadriyati, g’oyaviy va ma’naviy normalar uning 
faoliyatini belgilovchi asosiy omillardir. Ko’rinib turibdiki, shaxs to’g’risidagi bu nazariyada 
shaxsning sotsiologik va ijtimoiy - psixologik xususiyatlari bir qilib olingan. 
3. Sotsiologiyada Amerikalik D.J.Mid va G.R.Mintonlar tomonidan asos solingan 
shaxsning 
roli nazariyasi ham diqqatga 
sazovordir. Keyinchalik bu nazariya G.Merton va T.Parsons, /arbiy 
Olmoniya sotsiologi G.Darendorflar tomonidan yanada rivojlantirilgan. Bu nazariya ikki asosiy 

---

7 
tushuncha: shaxsning ijtimoiy mavqyei va ijtimoiy roli orqali tushuntiriladi. Unga ko’ra, har bir 
inson muayyan ijtimoiy tizimda bir necha o’rinni egallashi mumkin.Har bir egallangan o’rin 
ijtimoiy mavqye
deb ataladi.Shaxs o’z hayoti davomida bir necha ijtimoiy mavqyega ega bo’lishi 
mumkin.Binobarin, bu o’rinlardan qaysi biridir uning asosiy ijtimoiy mavqyeini belgilaydi. Bosh 
mavqye shaxsning egallab turgan mansabi (masalan, direktor, rais, professor kabi) bilan 
belgilanadi.Shaxs ijtimoiy mavqyei uning tashqi xulqida, tashqi qiyofasida, yurish- turishida va 
hatto muomalasida ham o’z ifodasini topadi.Shaxsning