Salimjon buriyev, dildora maxkamova, vafabay sherimbetov ekologiya va atrof muhit muhofazasi

 
NAZORAT UCHUN SAVOLLAR 
1.
 
Biosfera deb nimaga aytamiz? 
2.
 
Biosfera va uning chegaralarini ayting. 
3.
 
Biosferaning  hosil  bo‘lishida  abiotik,  biotik  va  nobiotik  bosqichlarni 
izohlab bering. 
4.
 
Biogen, oraliq va o‘lik modda nima? 
5.
 
Noosfera ta’limoti va uning asoschilari. 
6.
 
Qanday global, regional va mahalliy ekologik muammolar mavjud? 
7.
 
Biosfera  mahsuldorligining  kamayishiga  asosan  qanday  sabablar 
bo‘ladi? 
 
VIII - BOB. ATMOSFERA HAVOSI VA UNI MUHOFAZA QILISH 
 
8.1. Atmosferaning tuzilishi va chegaralari. 
Atmosfera
 (yunoncha 
ἀτμός 
— “bug‘” va  
σφαῖρα
 — “sfera” ) - Yer sharini 
o‘rab turgan va u bilan birga aylanadigan  havo qobig‘idir. Atmosferaning og‘irligi 
taxminan  5,157·10
18
  kg  bo‘lib,  Yer  shari  og‘irligi  (5,98·10
24
  kg)  ning  taxminan 
milliondan bir bo‘lagiga teng. Yer yzasidan balandlikka ko‘tarilgan sari atmosfera 
bosimi va zichligi kamayib boradi. Atmosferaning qalinligi bir necha o‘n ming km 
bo‘lishiga  qaramay,  uning  asosiy  og‘irligi  Yer  yuzasiga  yaqin  bo‘lgan  yupqa 
qatlamda  joylashgan.  Atmosfera  og‘irligining  taxminan  50 foizi  Yer  yuzasidan 

---

86 
 
5 km  balandlikkacha  bo‘lgan  qatlamda,  qolgan  50 foizi  esa  30 –35 km 
balandlikkacha bo‘lgan qatlamda to‘plangan.  
Atmosfera  yuqori  qatlamlarining  zichligi  sayyoralararo  muhitdagi 
gazlarning  zichligiga  tenglashadi.  Shuning  uchun  atmosferaning  keskin  chegarasi 
bo‘lmaydi,  asta-sekin  sayyoralararo  fazoga  o‘tadi.  Atmosferaning  yuqori 
qatlamlari  Quyoshdan  kelayotgan  energiya  ta’sirida  issiqlik  olganligi  uchun  u 
qatlamlarning zichligi vaqt va geografik kengliklarga bog‘liq.  
Atmosfera  tarkibiga  ko‘ra  asosan  gomosfera  va  geterosfera  qatlamlariga 
bo‘linadi.  Yer  sirtidan  90 –  95 km  balandlikkacha  bo‘lgan  havo  qatlamida 
yuqorida  qayd  etilgan  asosiy  gazlar  (azot  va  kislorod)ning  nisbiy  tarkibi 
o‘zgarmaydi,  buni 
gomosfera
  (bir  jinsli)  qatlam  deb  ataladi,  bu  qatlamdan 
yuqorida  esa  azot  va  kislorod  molekulalari  zaryadli  atomlarga  ajraladi  va  atom 
og‘irligi bo‘yicha taqsimlanadi. Buni 
geterosfera 
qatlami deb yuritiladi.  
Atmosferada  issiqlik  ko‘proq  turbulent  (uyurma)  harakat,  radiatsiya 
jarayonlari  va  suvning  fazoviy  o‘zgarishlari  orqali  tarqaladi.  Natijada  atmosfera 
haroratning taqsimlanishi bo‘yicha 5 ta asosiy qatlamga ajratiladi:  
1) Troposfera – 0 – 12 km;  
2) Stratosfera – 12 – 50 km; 
3) Mezosfera – 50 – 90 km; 
4) Termosfera – 90 – 500 km; 
5) Ekzosfera – 500 – 2000 km; 

---

87