Saitxodjayev

2-§. Ichki ishlar idoralari xodimlari faoliyatida bashorat

Bashorat III xodimlari faoliyatida ham katta ahamiyatga egadir. III xodimlari o‘zlarining bilimlari, hayotiy tajribalari va yutuqlaridan foydalangan holda kelgusida jinoyatchilikni holati to‘g‘risida biron tasavvurga ega bo‘ladi. Qaysi sohalarda jinoyatchilikni o‘sishi yoki pasayishi, ularning xarakteri va ularga qarshi kurashishni yo‘llarini aytib bera olishi mumkin. Biron jinoyat haqida tergov yoki jinoyatchilikka qarshi kurash bo‘limi xodimi erkin tusmol keltirishi mumkin. Lekin tusmol bashoratdan farq qiladi, farqi tusmol o‘tmishga yoki bugungi kunga qaratilgan bo‘lishi mumkin. Bashorat esa faqat kelgusiga qaratilgan bo‘ladi. III xodimlari kelgusida jinoyatchilikka qarshi kurashishda zarur bo‘lgan vositalar va usullar haqida ham fikr bildirishlari mumkin. Qonunni himoya qilish va jinoyatchilikka qarshi kurashni kelgusini bashorat qilishda III xodimlari bashoratning mavjud bo‘lgan usullari va turlaridan foydalanishadi.

Jinoyatchilik o‘z qarama-qarshiliklariga ega bo‘lgan, hamisha o‘zgarib rivojlanib turuvchi jarayondir. Jinoyatchilik uchun xarakterli bo‘lgan narsa faqat uning mavjudligi, amal qilishi emas, balki uni rivojlanishi hamdir. Jinoyatchilikning rivojlanishini tushunmaslik, uni ertangi kundagi holatini baholay olmaslik, unga qarshi kurashni murakkablashtirib yuboradi. Shuning uchun IIIda jinoyatchilik oldindan bashorat qilinadi va u kriminologik bashorat deyiladi. Kriminologik bashorat yordamida jinoyatchilikni sabablari aniqlanadi, unga qarshi kurashning yo‘nalishlari, vositalari belgilanadi. Kriminologik bashoratni yuridik va ijtimoiy jihatdan ko‘rib chiqish lozim.

Yuridik bashorat ijtimoiy bashoratning bir turi, uning tarkibiy qismidir. Yuridik bashoratning ijtimoiy bashorat tizimidagi o‘rni yuridik

fanlarning ijtimoiy fanlar tizimidagi tutgan o‘rni bilan aniqlanadi. Yuridik bashorat yuridik fanlarning sohalarida yanada konkretlashadi. Yuridik bashorat bir necha turlarga bo‘linadi. Masalan, jinoiy-huquqiy bashorat, kriminalistik bashorat, mehnat-ijroiya bashorat, kriminologik bashorat va boshqalar. Kriminologik bashorat ijtimoiy-huquqiy sohaga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim. U ijtimoiy va huquqiy sohalardan erkin bo‘la olmaydi. Shunday qilib kriminologik bashorat ijtimoiy bashoratning bir turi va yuridik bashoratning bir tarmog‘idir.

Kriminologik bashorat o‘ziga xos vazifalarni amalga oshiradi, ular quyidagilar: o‘rganilayotgan kelajak haqida axborot olish,ushbu axborotlarni qayta ishlash, kelajakda bo‘lishi mumkin bo‘lgan jinoyatlar ko‘rsatkichlarini umumlashtirishdir. Kriminologik bashoratning asosiy vazifasi aniqlangan ko‘rsatkichlar asosida jinoyatchilikka qarshi kurashishi eng zarur va samarali yo‘llarini, vositalarini belgilab berishdir. Kriminologik bashorat jinoyatchilikka qarshi kurashni boshqarishning bir atributidir. Jinoyatchilikni kriminologik bashorat qilish ikkiga bo‘linadi: dastlabki jinoyatlarni bashorat qilish va retsidiv jinoyatlarni bashorat qilish.

Dastlabki jinoyatlarni bashorat qilish va retsidiv jinoyatlarni bashorat qilish o‘z navbatida yana bir necha turlarga bo‘lish mumkin. Masalan, dastlabki jinoyatlarning bashoratini – katta yoshlilar o‘rtasida dastlabki jinoyatni bashorati, balog‘atga yetmaganlar o‘rtasida dastlabki jinoyatlarni bashorati, erkaklar o‘rtasida dastlabki jinoyatlarni bashorat qilish, qishloq joyida dastlabki jinoyatlarni bashorat qilish, shahardagi dastlabki jinoyatlarni bashorat qilish va boshqalar.

Retsidiv jinoyatlarni bashoratini ham xuddi yuqoridagidek turlarga bo‘lish mumkin.

Kriminologik bashorat qancha vaqtni qamrab olishiga qarab ham bir necha turlarga bo‘linadi: qisqa davrli, o‘rta davrli, uzoq davrli. Qisqa davrli 5 yilgacha bo‘lgan vaqtni davrni qamrab oladi, o‘rta davrli 6 yildan 10 yilgacha bo‘lgan vaqtni, uzoq davrli 10 yildan 15 yilgacha bo‘lgan vaqtni qamrab oladi.

Qisqa davrli kriminologik bashorat jinoyatchilikka qarshi kurashishning taktikasini aniqlashda katta ahamiyatga ega.

Kriminologik bashoratda umumilmiy va xususiy ilmiy usullardan foydalanishadi. Xususiy ilmiy usullar uch xil bo‘ladi. Ular quyidagilar: ekstropolyatsiya, modellashtirish va ekspert bahosi.

Ekstropolyatsiya usulining mohiyati shundan iboratki bashorat qilinayotgan obyekt, ya’ni jinoyatchilikning tarixi o‘rganiladi va uning

o‘tmishdagi rivojlanish qonunlari kelgusiga nisbatan qo‘llaniladi. Boshqacha gapirganda ekstrapolyatsiya usuli kelgusini ko‘rsatkichlarini o‘rganishga mo‘ljallangan, kecha va bugun shunday bo‘lgan, demak kelgusida ham shunday bo‘ladi degan xulosaga asoslangan usuldir.

Modellashtirish ilmiy bilish usullaridan biri hisoblanadi. Obyektiv tajriba natijalari asosida qurilgan va tekshirib ko‘rilgan kriminologik model har xil ijtimoiy va demografik omillarning jinoyatchilikni o‘sishiga ta’sirini to‘g‘ri tavsiflash imkoniyatini beradi. Kriminologik modellashtirish jinoyatchilikka qarshi kurashni konkret boshqarishning ilmiy asoslarini ishlab chiqarish qurolidir. Bashorat qilinayotgan jinoyatchilikni sifat jihatdan bayon qilib berishda modellashtirishdan foydalanishadi.

Ekspert bahosi usulining mohiyati shundan iboratki, bashoratning asosi qilib mutaxassisning fikri olinadi. Bashoratda qo‘llaniladigan ekspert bahosi usuli norasmiy bashorat hisoblanadi va u katta amaliy va bilish ahamiyatiga ega. Yuqori malakali ekspert hodisani baholashda faqat rasmiy axborotdan emas, balki o‘z tajribalaridan kelib chiqqan natijalardan ham foydalanadi. Ekspert – olim yoki amaliy faoliyat bilan shug‘ullanuvchi xodim, konkret bir sohani chuqur egallab olgan yuqori malakali mutaxassisdir.