Safin m. G., Rajabov a. I. Va ro‘ziyev yu. S

2-jadval. 
 
Tatqiq 
qilinadigan 
manba 
 
 
Yarim  o‗tkazgich orqali  o‗tgan bo‗yoq 
miqdori 
NaC1   
tomonga 
suv       
tomonga 
70% li  spirt       
tomonga 
KCI 
tomonga 
Me‗yor 
holatidagi  teri 
xaltachadagi 
 
 
 
 
Teskari tomonga 
qarab ag‗darilgan 
teri  xaltacha 
 
 
 
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
20 
3. SIRT  TARANGLIGI 
 
Sirt  tarangligi  deganda  suyuqlikning  yuza  qismi  va  uning  bug‗i 
chegarasidagi  oshiqcha  erkin  energiyasi  tushiniladi.  Bu  xil  oshiqcha 
energiyaning 
bo‗lishi 
suyuqlikning 
yuza 
qismida 
molekular 
kuchlarning 
kompensatsiyalanmaganligi 
tufayli 
yuz 
beradi. 
Suyuqlikning  ichki  qismida  joylashgan  o‗zaro  tortilish  kuchlari 
muvozanatlangan  molekulalardan  farqli  o‗laroq,  yuza  qismida 
joylashgan 
molekulalar 
faqat 
suyuqlikning 
yuzasidan 
pastda 
joylashgan  molekulalar  tomon  tortiladi.  Shuning  uchun  suyuqlik 
qatlamidan  pastda  joylashgan  molekulalar  uning  yuzasiga  chiqish 
uchun  o‗zaro  molekulalararo  tortilish  kuchini  yengishlari,  ya‗ni 
ma‗lum  ish  bajarishlari  kerak  bo‗ladi.  Suyuqlik  yuzasi  maydonini 
kengaytirish  uchun sarflangan  ishni sirt tarangligi  deyilib: 
 
A=

S
    (1) 
 
formula asosida hisoblab  topiladi. 
Bu  yerda:  A-ish  (erg  hisobida);  S-yuza  maydoni  (sm
:2
  hisobida); 

-sirt  tarangligi  koeffitsienti  (erg-sm
2
)  bilan  ifodalanadi.  Erg  bu  – 
dina*sm  bo‗lgani uchun erg*sm
-2
=dina*sm*sm
-2
=dina-sm
-1
.
   
Ikki  xil  sirt  tarangligi  farqlanadi,  ularga  statik  va  dinamik  sirt 
tarangliklari  deb  yuritaladi.  Dinamik  sirt  tarangligi  (

dinam
)  -endigina 
hosil  bo‗lgan  yuza  chegarasi  sifatida  tavsiflanib,  tarkibi  jihatdan 
eritmaning  ichki qatlamidagi  qismi tarkibi bilan bir xil bo‗ladi. 
Statik  sirt  tarangligi  (

stat
)  absorbsion-muvozanat  yuzaga 
chiqqandan  keyingi  holatdagi  yuza  chegarasiga  mos  keladi.  Absolyut 
toza 
suyuqliklar  (suv,  absolyut  spirt,  atseton)ning  suyuq  fazasi  qatlami 
to‗lig‗icha  va    uning  yuza  qatlami  tarkib  jihatdan  mutloq  bir  xil 
bo‗ladi. Shuning  uchun bu xildagi 
suyuqliklarning 

stat
  va 

dinam 
kattaliklari  o‗zaro  teng  bo‗ladi. 
Aksincha  sirt  faol  moddalar  eritmalarining  yuza  qismi  suyuqlikning 
butun  pastki  qatlami  xossalariga  faqat  chegara  yuzasi  hosil  bo‗lish 
paytidagina  o‗xshash  bo‗ladi.      Eritma  aralashgan  fursatdan  boshlab 
sirti  faol  moddalarning  absorbsiyasi  boshlanib,  biroz  vaqt  oralig‗ida 
absorbsion  muvozanatning  yuzaga  chiqishiga  olib  keladi  va  tez  orada 
bu jarayon  nihoyasiga  yetadi. 
Sirt  faol  moddalarning  eritmalarida,  ya‗ni  sirt  tarangligi  past 

---

 
21 
bo‗lgan  moddalarda 

stat
  ko‗rsatkichi  hamisha 

dinam 
dan  kam 
bo‗ladi.  Ba‗zi  biologik  suyuqliklarning  dinamik  va  statik  sirt 
tarangliklari  o‗rtasida  maxsus  o‗zaro  bog‗lanishlar  bo‗ladi.  Masalan, 
dastlabki  qon  zardobi  va  plazmasiga  sirt  faol  moddalarni  qo‗shganda 
ham  o‗zining  sirti  tarangligini  dastlabki  ko‗rsatkichini  tiklash 
qobilnyati  mavjud.  Suv  va  boshqa  suyuqliklarnnng  sirt  tarangligining 
o‗lchash  torzion  tarozilar  yordamida  amalga  oshiriladi.  Torzion 
tarozilar  kompleksida  sirt  tarangligini  o‗lchash  uchun  moslamalar 
bo‗lib,  uni  o‗lchashga  oid  ko‗rsatmalar,  tarozi  komplektidagi 
yo‗riqnomada  ko‗rsatilgan  bo‗ladi.