Сафарова Дилбар Джамаловна биология фанлари номзоди, доцент

Эндокрин тизими. (Ички секреция безлари)

Ҳайвонлар ва одам организмларида турли аъзолар фаолиятини бошқарувчи ҳар бири ниҳоятда мураккаб бўлган икки тизим, яъни нерв ва гуморал бошқарув тизимлари тафовут қилинади. Бу икки тизим ўзаро узвий боғланган ва умумий нерв-гуморал бошқарув тизимини ташкил этадилар. Нерв-гуморал бошқарув тизимида нерв тизими, шу жумладан бош мия пўст моддаси, бошқа аъзолар билан бир қаторда эндокрин безларнинг гормонлар секреция қилиш фаолиятини нерв импульслари таъсирини ўтказиш йўли билан бошқаради. Гуморал йўл (юнонча суюқлик, қон) орқали бошқариш дейилганда аъзолар ва тўқималар фаолиятига таъсир этувчи моддаларнинг уларга қон, лимфа ва тўқима суюқликлари орқали етказилиши кўзда тутилади.

Демак, эндокрин безлар нерв системаси бошқарувида гуморал йўл орқали организмда модда алмашинуви ва аъзолар фаолиятини бошқаришда иштирок этади.

Одам организмида безлар уч гуруҳга бўлиниб, улар орасида ташқи секреция ёки экзокрин безлари, ички секреция ёки эндокрин безлар ҳамда аралаш безлари тафовут қилинади.

Ташқи секреция безларининг ишлаб чиқарадиган маҳсулоти секрет дейилиб, махсус чиқарув найлари орқали маълум бир бўшлиққа ёки тери сиртига ажратилади. Ташқи секреция безларига сўлак безлари, тери безлари киради.

Ички секреция безларида чиқарув найлари бўлмайди, ишлаб чиқариладиган маҳсулотлари – гормонлар дейилади. Ишланган гормонлар бевосита қонга ўтади. Ички секреция безларига ёки соф эндокрин безларга гипофиз, қалқонсимон без, эпифиз, қалқон олди безлари, буйрак усти безлари киради.

Аралаш типдаги безларда ҳам экзокрин, ҳам эндокрин безларга хос белгилар намоён этилади. Бундай безларга мисол қилиб меъда ости безини, тухумдонларни ва уруғдонларни кўрсатиш мумкин.

Гормонлар – кимёвий таркиби жиҳатдан мураккаб оқсиллар бўлиб, юксак физиологик активликка эга. Гормонлар турли эндокрин безлар ҳужайраларида синтез қилиниб қонга чиқарилади, қон билан бутун организмга тарқалиб, турли аъзолар ва тўқималарнинг ҳужайраларига таъсир этиб, улар фаолиятини жадаллаштириш ёки сусай-тириш қобилиятига эга.

Гормонлар ўзларининг кимёвий таркибига қараб ҳужайралар фаолиятига икки йўл билан таъсир этадилар. Стероидлар таркибига эга бўлган гормонлар ҳужайраларнинг плазматик мембраналари орқали цитоплазмага ўтиш қобилиятига эга ва у ерда ҳужайра ичидаги рецептор оқсиллар билан бирикиб, ҳужайра ядросидаги ДНКнинг маълум занжири фаолиятига таъсир этадилар. Фақат аминокислоталардан тузилган оқсил табиатли гормонлар эса ҳужайра мембранасидан ўтиш қобилиятига эга эмас ва улар фақат ҳужайра мембранасидаги махсус рецепторларга таъсири орқали ҳужайра ичидаги маълум бикимёвий жараёнларнинг фаоллигини ўзгартиради.