Sabirova rixsi abdukadirovna yuldashev nosirjon muxam edjanovich

turishni ta’minlaydi.
26

---

M embranalar hujayraning tashqi chegarasini hosil qiladi va 
quyidagi vazifalarni bajaradi:
hujayrani tashqi muhitdan ajratadi. uning butunligini 
ta’minlaydi;
hujayrani bo‘lmalarga bo‘ladi, ularda m a’lum muhit 
sharoitlari ushlab turiladi;
hujayra va muhit o ‘rtasidagi almashinuv boshqariladi 
(moddalarni hujayra va organellalarga yoki teskari yo‘nalishda 
tashilishi);
hujayralararo o ‘zaro harakatni ta’minlaydi; 
tashqi muhitdan hujayra ichiga signallarni qabul qiladi, 
kuchay- tiradi va o ‘tkazadi.
Biologik membrananing tarkibi va tuzilishi. Membranalar oqsillar, 
lipidlar, uglevodlar, suv, turli makromolekulalar, kofermentlar, 
nuklein kislotalar, antioksidantlar, noorganik ionlar va boshqalarni 
saqlaydi. Birturdagi membrananing turli qismlari bir xilda bo‘lmasligi 
mumkin. Barcha membranalar umumiy tuzilish rejasiga ega bo‘ladi, 
ammo kimyoviy tarkibi b o ‘yicha farq qiladi (2.2-jadvaI).
2.2-jadval
Turli membranalar lipid va oqsillari tarkibi (%)
Membranaiar
Lipidlar
Oqsillar
M ielin (odam m iyasi)
60-80
20-40
Eritrotsitlar
40
60
Mitoxondriyalar
35-40
60-65
Yadro
38-47
48-52
Xloroplastlar
40-50
50-60
Baktcriyalar
10-20
55-65
Membrana 
tuzilmasining 
suyuq-mozaik 
modeliga 
koT’a 
transmem- bran oqsillar-integral (membrana ichi), yarim integral 
(membranaga qisman botib turgan) va periferik (tashqi) turlarga 
bo‘linadi.
Periferik oqsillar membrana yuzasida bir tekis qavat hosil 
qilmaydi. Biologik membrana asosini ikkilamchi lipid qavat tashkil 
etadi.
Integral oqsillarga fermentlar (suksinatdegidrogeneza, Na~, K
- ATFaza), transport oqsillari (transferrin, transkortin va albumin),
27

---

retseptor oqsillari (glikoforin va adrenoretseptorlar) kiradi, ular faqat- 
gina ikki qavat membrananing gidrofob qismi ichida bo‘lganidagina 
faol bo‘ladi. Glikoforin oqsili (2.2-rasm) eritrotsitlaming plazmatik 
membranasi tarkibiga kiradi.
2.2-rasm. Glikoforinning tuzilishi
Uning peptid zanjiri 200 aminokislota qoldiqlarini saqlaydi va 
20 oligosaxarid zanjirini okziga biriktirib oigan. Barcha uglevod 
zanjirlari molekulaning NH,-uchli qismida jamlangan. a-Spiralining 
29 konformatsiyasi membrananing gidrofob qismiga kiradi hamda 
membranani teshib o ‘tadi. Bundan kelib chiqadiki, membrananing 
tashqi yuzasida uglevodlar bilan bog’langan gidrofii qism qoladi. 
M embrananing ichki yuzasida C-uch (gidrofii qism) qism qoladi, 
ammo u uglevod zanjirisiz bodadi.
Integral oqsillar gidrofob R -g‘ruhli aminokislota qoldiql ariga 
ega bo ladi, ular hisobiga oqsillar ikki qavat membrananing 
markaziy gidrofob qismida tura oladi. Ular xuddi aysberglar kabi 
uglevodorod qavatiga deyarli to liq botgan holda turadi. Yuzadagi
28

---

periferik oqsillar fidrofil R-g‘ruhiga ega bo‘Iadi, ular lipidlaming 
gidrofil qutblangan boshchalariga tortiladi. Ular xuddi “kemalar 
dengiz yuzasida suzib yurgani kabi, ikki qavat membrana yuzasida 
suzib yuradi. Membrana oqsillari va lipidlari membrana yuzasi 
bo4ylab erkin ravishda joyini o zgartirib turadi.
Ba’zi oqsillar membrananing bir tomonidan bo‘rtib chiqib 
tursa, os qalari har ikki tomonidan chiqib turishi mumkin. Ikki 
qavat membran oqsillarning oriyentatsiyasi 
asim metrikdir
(ikki 
omon ama), membrananing bir tomonidagi oqsillar membrananing 
os qa tomonidagi oqsillardan farqlanadi. Asimmetriya darajasi J 
yraning hayot faoliyati jarayonida (masalan, qarishi) o ‘zgarishi. 
Membrananing fizik holati - suyuqdir, chunki uning omponentUri o 
rtasidagi asosiy o ‘zaro bog‘liqlik kovalent emas.
B a’zi membran oqsillari oligosaxaridlar (yoki monosaxarid 
qoldiqlari) shuningdek lipidiar bilan kovalent bog‘langan, ular 
mem ranada oqsillarni ushlab qoladi. Lipidiar bilan kovalent g 
angan oqsillai - 
atsillangan oqsillar-
plazmatik membrananing 
sitoplazmatik yuzasida mavjud bo‘ladi.
Oqsillar membrana langarlari” yordamida mustahkamlanadi, ular 
yoki qutblanmagan (gidrofob radikalli aminokislotalardan tashkil 
topgan) domenh oqsillar (2.3-rasm), yoki yog‘ kislota qoldiqlaridan 
(miiistin - C 14yoki palmitin - C 16) tashkil topgan bo‘lishi mumkin.
2.3- 
rasm.