S. Y. Yusupov, sh. R. Gulomov, N. B. Nasrullayev

Dialer (dialers).
Tо‗g‗ridan-tо‗g‗ri pullik telefon liniyalaridan 
adolatsiz foydalanish - bu firibgarlikning bir turi. Chaqirayotgan 
abonentning "suhbat" uchun katta miqdorda haq tо‗lashi bilan mos 
raqamni yozgan holda, firibgarlar abonentlar tomonidan qо‗ng‗iroqlarni 
amalga oshirish uchun har qanday usulda harakat qilishmoqda. Ular 
ushbu raqamni bilvosita notо‗g‗ri reklama qilish, SMS jо‗natish va 
ushbu raqamdan chiquvchi qо‗ng‗iroqlarni amalga oshirish uchun 
abonentga qayta qо‗ng‗iroq qilish, о‗z raqamiga qо‗ng‗iroq qilish, 
operator billing tizimining kamchiliklarini ishlatib, telefon tarmog‗iga 
qо‗ng‗iroqlar haqida notо‗g‗ri ma‘lumot kiritish, foydalanuvchining 
modemlarini qо‗ng‗iroq qilishni taqiqlashga qodir zararli dasturlardir. 
Shartnoma shartlariga kо‗ra, qо‗ng‗iroq qiluvchi operator 
qо‗ng‗iroqni qabul qiluvchi abonentning operatoriga qо‗ng‗iroq qiladi 
va undan sо‗ng uning abonentidan pul olishga harakat qiladi. 

---

55 
Biz batafsil bunday firibgarlik eng keng tarqalgan turlaridan biri- 
qо‗ng‗iroq qilgich-dasturlar (dialer) yordamida amalga oshiriluvchi 
firibgarlikni tasvirlab beramiz. 
Biroq bugungi kunda sudlar zararli dasturlarni stixiyali kuch, 
ularning harakatlarini esa noqulaylik tug‗diruvchi vaziyatlar sifatida tan 
olmaydilar 
va 
shuning 
uchun 
bunday 
dasturlardanjabrlangan 
foydalanuvchilar hali ham qо‗ng‗iroqlar uchun haq tо‗lashlari 
kerak. Biroq ba‘zida telekommunikatsiya operatori bunday abonentning 
qarzini qonunga kо‗ra emas, balki adolatga kо‗ra "kechirish" ga moyil. 
Zararli dasturiy ta‘minotni ishlab chiqarishda quyidagi raqamli 
izlar mavjud: 

zararli dasturning dastlabki kodi, uning oraliq versiyalari, 
virmaker kod bо‗laklaridan qarzdor bо‗lgan boshqa zararli yoki 
ikkilamchi dasturlarning manba kodi; 

zararli dasturiy ta‘minotni yaratuvchisi о‗z-о‗zida sinab 
kо‗rgan turli xil ishlab chiqaruvchilarning virusga qarshi dasturiy 
ta‘minoti, shuningdek xatolarni tog‗irlash va disassemblashtirish 
vositalari; 

zararli dasturlarni boshqarish uchun dasturiy ta‘minot 
(ularning aksariyati "mijoz-server" sxemasiga muvofiq ishlaydi, bir 
qismi qurbonning kompyuteriga о‗rnatilgan, qolgan qismi esa 
tajovuzkorning tо‗g‗ridan-tо‗g‗ri nazorati ostida ishlaydi); 

operatsion tizimning turli xil versiyalari bо‗yicha zararli 
dasturlarni tekshirish vositalari va izlari; 

zararli dasturning mijozlar yoki foydalanuvchilar bilan aloqa 
izlari, ularning nusxalarini va hujjatlarni topshirish, tо‗lash. 
Zararli dasturlarni tarqatishda va ishlatishda quyidagi 
raqamli izlar mavjud: 

turli OT versiyalari bо‗yicha zararli dasturlarni tekshirish 
usullari va izlari; 

zararli dasturni yaratuvchisi yoki distributori bilan aloqa 
qilish; 

zararli dasturni boshqarish uchun dasturiy ta‘minot, ushbu 
dasturni jabrlanuvchiga kiritish tо‗g‗risidagi ma‘lumotlar, faoliyat 
natijalari 
(parollar, 
tayyorlik 
hisobotlari, 
о‗g‗irlangan shaxsiy 
ma‘lumotlar); 

zararli dasturlarni tarqatish vositalarini yoki uni tarqatish 
uchun buyurtma berganlar bilan aloqalarni ta‘minlash. 

---

56 
Antivirus logi, shuningdek, tekshiruv davomida tekshirilayotgan 
zararli dasturlarning izlari, ekspertga garchi ushbu dasturning 
bajarilayotgan kodi topilmasa ham tekshirilayotgan kompyuterda 
muayyan zararli dasturiy ta‘minot о‗rnatilganligini qat‘iyan ta‘kidlash 
imkonini beradi. Bunday tajribani tegishli antivirus dasturlarini ishlab 
chiqaradigan yoki saqlaydigan tashkilotga topshirish muqobilroqdir.