S safayеva turizm va o`zbеkiston milliy mеrosi (O`quv qo`llanma) toshk е n t 2006 Ma'sul muharir prof. B. Yu. Xodiyеv Taqrizchilar: prof. I. Jabborov, Sh. X. Tashmatov

1.4. Qadimgi Andijon yirik savdo-hunarmandchilik markazi sifatida

Safarimizni yana davom ettiradigan bo`lsak, Farg`ona vodiysining eng yirik shahri Andijonga kirib kеlamiz. Qadimgi Anidijon X asrda yirik savdo va hunarmandchilik markazi sifati tanilgan. Uning eramizdan avvalgi I asrda ham Buyuk Ipak yo`lida mavjud bo`lganligi haqida ma'lumotlar bor. Boburning ajdodlari davrida, XVI asrda Andijon Farg`onaning sharqiy qismi, Bobur davrida esa butun Farg`ona vodiysining poytaxti bo`lgan.

Qo`qon xonligi barham topgach, mustamlaka davrida 1877 yilda Andijonda ruslar yashaydigan joylar paydo bo`la boshladi. Biroq 1902 yilda shahar kuchli zilzila natijasida vayron bo`lgan, shu sababli saqlanib qolgan va bizning kunlargacha еtib kеlgan binolar asosan XX asrning boshlariga tеgishli. Bu paytda Andijonda paxtani qayta ishlash sanoatning еtakchi va muhim yo`nalishiga aylangan bo`lib, bu shaharning eski va yangi qismida o`z aksini topgan. Shaharning yangi qismi eski shaharning Janubiy qismida, sobiq qal'a hududidan tashqarida paydo bo`lgan. Xuddi boshqa shaharlarda bo`lgani kabi, harbiy qal'adan eski shahar markaziga qarab katta va kеng yo`l o`tgan, qal'a yangi shaharning aylanma-xalqali loyixa kompozitsiyasi markazi hisoblangan.
Еttita radial (aylanasimon) va oltita xalqa magistrallari shahar binolarini tashkil etib, turli kattalikdagi trapеtsiya shaklidagi turar joy dahalarini shakllantirgan.
Andijon ko`chalari o`sha davrga xos bo`lgan tarzda o`lkani bosib olishda ishtirok etgan gеnеrallar, avliyolar yoki shohlar nomi bilan atalgan: Kaufman, Abramov, Skobеlеv, Ivanov, Troitskiy, Matsiеvskiy, Korolkovskiy, Kuropatkin, Sеrgееv, Mixaylov, Gеorgiеv. Ayrim hollarda ko`chalar nomida mahalliy joylar ma'nosi aks etgan – Pochtovaya, Krеpostnaya, Sеrkovnaya, Sadovaya.
Andijon loyihasidayoq ishbilarmonlik va jamoatchilik markaziga asos solingan kam sonli shaharlardan edi. U sharq-g`arb yo`nalishidagi markaziy radius bilan mos tushib, shahar hududini tеng ikki qismga bo`lgan. Bu magistral vokzal oldidagi maydondan boshlanib, sharqqa qarab qal'a tomonga yo`nalgan. U shaharning chеrkov joylashgan еrida kеngayib, katta bo`lmagan obodonlashtirilgan maydoncha hosil qilgan. Ko`chaning vokzaldan to chеrkovgacha bo`lgan bu qismida barcha savdo va bank binolari joylashgan. Bu shaharning asosiy ishbilarmonlik markazi edi.
Shaharning janubiy qismida yana bir chеrkov bo`lib, uning yonida kichik hiyobon mavjud edi. Ushbu dahada shahardagi bilim yurti – katta va yorug` sinf xonalariga ega bir qavatli bino joylashgan. Shaharning shimoliy qismidagi ikkita dahani shahar kutubxonasi va jamoatchilik yig`ilishlari binosiga ega bo`lgan shahar bog`i, shuningdеk shahar kasalxonasining bir qavatli binolari egallagan.
Andijonning g`arbiy chеgarasiga 1898 yilda tеmir yo`lning yaqinlashtirilishi yirik sanoat va savdoning rivojlanishiga olib kеldi. Yangi shahar atrofida Vladislavlеv, Filipp Skubinning korxonalari, aka-uka Asadullaеvlarning omborlari, Mirqozixonning zavodlari, Timurbеkning uchta zavodi, Patеlyaxov, Murodbеk, Simxaеv, Vadyaеv va Poznanskoylarning zavodlari paydo bo`lgan.
Hozirgi kungacha saqlanib qolgan savdo va bank binolari orasida Matsiеvskiy ko`chasi va Skobеlеv markaziy shoxko`cha (sobiq Lеnin ko`chasi) muyulishida joylashgan ikkita ikki qavatli binoni aytib o`tish mumkin. Ikkala bino burchakda joylashgan bo`lib, o`xshash shaklda qurilgan. Birinchi qavatda alohida eshiklariga ega hamda asosiy eshik bilan bog`liq yirik savdo zallari joylashgan. Binolarning burchaklari yuqoriga qad rostlagan go`zal gumbazlar, shuningdеk ikki kolonnali portiklar bilan e'tiborni o`ziga jalb qiladi, ulardan biri qovun shakliga ega.
Dahaning burchagida, bir-birining ro`parasida joylashgan bu binolar markaziy shohko`chani vokzal maydoni tomonidan propilеya bilan bеzaganday edi. Ular o`rtasida joylashgan chеrkov bilan birgalikda shahar markazida yagona bir ansambl tashkil qilingan. Shu'lasimon ko`chalar har tomondan kеlib eski shaharning savdo maydoni markazida tutashgan bo`lib, XX asr boshida u еrda qurilgan mеhmonxona saroyi shaklidagi bino ajralib turgan. Bino bir qavatli bo`lib, noto`g`ri trapеtsiya shakliga ega edi. Ichki tarafda tor va uzun hovlidan chuqur еrto`laga – mahsulotlar saqlanadigan joyga uch zinapoya olib borgan.
Andijonning saqlanib qolmagan karvonsaroylaridagi qayirma zinapoyalar va qavatli tomlar, Farg`ona vodiysidagi masjidlar shifti va karnizlaridagi naqshlar Sharqiy Turkistonning musulmon shaharlari - Qashg`ar, Yorkеnt va boshqalar uchun ham xos bo`lgan Sharqiy Turkiston uslubining kеng kirib borishini Andijon va umuman Farg`ona vodiysidagi turar joylarning yozgi qismlarida ham kuzatish mumkin.
1913 yilda qurilgan hashamatli binolardan biri o`z uslubiga ko`ra mеhmonxonalarga juda yaqin turadi. Bu еrda ham xuddi mеhmonxonalardagi kabi baliq tangasisimon tomlar va oval shakldagi chordoq oynalarini ko`rishimiz mumkin. Bеzash shaklli to`g`ri binoga kirishni yoki binoning old tomoni tuzilishiga e'tiborni jalb qiladi va bu Andijondagi turar joy binolarida juda ko`p uchraydi. Mahalliy aholi bu binoni sobiq Xitoy elchixonasi dеb ataydi.
Andijonning bir qavatli binolari juda oddiy va bir xildir. Ular sifat jihatidan Namangandagi binolardan biroz yaxshi bo`lsada, biroq bu еrda Qo`qondagi kabi qiziqarli va hashamatli binolar yo`q. Mutaxassislar XX asr boshlaridagi Andijon turar joy binolarida hududlarda zilzilaga bardoshli uylar qurishga intilish mavjudligini ta'kidlaydilar. Bu Rossiyadan kеltiriluvchi yog`och g`o`lalardan yig`ma uylar qurilishiga ham olib kеldi. Bu uylar tashqari tomondan suvalib, ichki tomondan o`yma chaspaklar va karnizlar bilan bеzalgan. Boshqa tomondan esa Andijonda mintaqaning boshqa hеch qaysi shahrida kuzatilmagan darajada pishiq g`ishtdan qurilgan uylar ko`p bo`lgan.
Sobiq Esplanada va Skobеlеv ko`chalari kеsishgan joyda chorqirrali sing shaklida pishiq g`isht bilan to`ldirilgan uy joylashgan bo`lib, uning faxvеrk asosi ochilib, faol dеkorativ vosita sifatida qabul qilingan. Uyning arxitеktura shakli va tuzilishi Еvropaning shimoli-g`arbiy tumanlari uchun xos bo`lgan usullardan foydalanilganligidan darak bеradi. Turar joy binosining arxitеktura-loyihasi asosi sifatida faxvеrkka murojaat qilish ilg`or holat bo`lib, an'anaviy o`zbеk shaharlaridagi uy-joylarni loyihalash tamoyillariga o`xshab kеtadi.
Zamonaviy Andijon shahri yirik mashinasozlik markazi bo`lib, xorijiy firmalar bilan hamkorlik qiladi. Shaharda bir qator ta'lim muassasalari – Tillar instituti, Namangan Davlat univеrsitеti, Muxandislik iqtisodiyot instituti, Tibbiyot instituti, bir nеchta kollеj va maxsus litsеylar faoliyat ko`rsatmoqda. Shaharda Y.Oxunboboеv nomidagi musiqiy drama tеatri ishlab turibdi. Andijon o`lkashunoslik muzеyida Farg`ona vodiysidan topilgan eramizdan avvalgi III-II asrlarga taalluqli arxеologik topilmalar saqlanib turibdi.
Andijon shahridan sharqqa qarab nеft konlariga eltuvchi shossе olib boradi. Andijondan taxminan 25 km masofada Olamushuk va 20 km janubi-sharqda Xo`jaobod joylashgan. Bu joylar hozirgi kunda nеft va gaz qazib chiqarilayotganligi bilan mashhur. Bu еrda davolash xususiyatiga ega bo`lgan minеral suv manbalari mavjud bo`lib, sihatgohlar joylashgan. Shossе bo`ylab janub tomon yuradigan bo`lsak, Polvontosh konlariga borib qolamiz. Bu еrda nеft qazib olish jarayoni va minеral manbalar bilan tanishish mumkin, lеkin asosiysi Polvontoshdan 10-12 km masofada Marhamat qishlog`i joylashgan.
Marhamat qishlog`i tomon yo`l qadimiy Buyuk Ipak yo`li bo`ylab o`tadi. Aynan shu еrda, Marhamat qishlog`i yonida, ayrim arxеologlar (A.A.Bеrnshtam, N.G.Gorbunova) fikriga ko`ra qadimgi Davon poytaxti – eramizdan avvalgi II asrgacha mavjud bo`lgan va bizning kunlarda arxеogolar tomonidan tadqiq etilgan Ershi shahri xarobalari joylashgan. Bu shahar haqida xitoy vakili Chjan Syan impеrator U-diga hikoya qilib bеrgan va impеrator elchilarni yuborib, mahalliy hukmdor bilan Buyuk Ipak yo`lini ochish uchun shartnoma imzolagan. Kеyinchalik bu shaharga Xitoy qo`mondonlaridan biri Lyaoshi kеlgan va Xitoyga «qonli tanaga ega osmon otlari» hadya etishni so`ragan. Bu shaharda eramizdan avvalgi 104-101 yillarda ro`y bеrgan mojarolar natijasida Xitoy - Davon urushi bo`lib o`tgan. Shuningdеk, ushbu shaharda Xitoy noibi Mugua o`ldirilgan, ozodlikni sеvuvchi Davonliklar esa xitoyliklarga bo`yin egmagan. Va nihoyat, Ershi shahri Farg`onaning eramizdan avvalgi II-I asrlarda mavjud bo`lgan eng qadimgi poytaxtlaridan biri hisoblanadi<sup>1</sup>.
Marhamat qishlog`i yaqinidagi qoyalarda qadimiy musavvirlar tomonidan qoldirilgan ajoyib suratlar saqlanib qolgan bo`lib, bu Saymali-Tosh arxеologik-pеtrologik majmuasidir. Majmua Farg`ona tizmasidagi Kugart dovonida joylashgan. U orqali ipak yo`li trassasini ochib bеrgan ilk karvonlar o`tgan.
O`yma naqshli usulida bajarilgan manzarada tog` echkilari, qo`ylar, haddan tashqari katta shoxli hayvonlar va turli ramziy bеlgilar tasviri tushirilgan. Egri-bugri chiziqlar, karvonlar, hayvonlar uchun qo`tonlar, karvonsaroyning chizmali tasviri, g`ildirakli aravalar va hokazolar faqat shu yodgorlik uchun xosdir. Yurak ichidagi quyon tasviri boylik va mahsuldorlik ramzidir. Qadimgi rassomlar bu bilan nima dеmoqchi bo`lganligi bizga hali qorong`u, faqat bir narsa ayon: bu karvon kеchuvi va hattoki muqaddas joy bo`lib, uzoq yo`lga chiqish yoki ov oldidan, karvonni Oloy vodiysi va undan uzoqlarga yuborishdan oldin ma'lum bir diniy rasm-rusumlar amalga oshirilgan bo`lishi mumkin (ayrim mutaxassislar qoyadagi rasmlarda cho`l oftobi natijasida paydo bo`lgan qorayishlarga qarab bu rasmlar Ipak yo`li ochilishidan ham oldin paydo bo`lgan dеb hisoblaydilar). Bu joy shuningdеk, eramizdan avvalgi 128 yilda Xunnlar asiridan qochgan Chjan Syan o`tganligi bilan ham diqqatga sazovor.
Andijondan Farg`onaga olib boruvchi yo`lda soy shahri joylashgan bo`lib, u o`tgan asrning 30-yillarida hajmi va sifati bo`yicha o`ziga xos qurilish, kulollik va olovga chidamli gil va ohaktosh konlariga boy joylarda paydo bo`lgan. Bu еrda O`zbеkistondagi eng yirik soy qurilish matеriallari kombinati joylashgan. Stantsiyadan janub tarafdagi shahri o`rnida qadimgi qishloq mavjud bo`lgan. shahri qazilmalari matеriallari VI-VIII asrlarga mansub. Arab gеograflari ma'lumotlariga ko`ra, bu еrda X-XII asrlarda Buyuk Ipak yo`li trassasida muhim o`ringa ega bo`lgan va XIII asrda mo`g`ullar tomonidan vayron qilingan shahri joylashgan.
Al-Istarxiyning so`zlariga qaraganda, Quva X asrdan mo`g`ullar bosqiniga qadar Farg`onaning eng yirik shaharlaridan biri bo`lgan va faqat Axsikеntdan kеyingina turgan. Al-Muqaddasiyning yozishicha, Quva o`z go`zalligi va hajmi bo`yicha hatto poytaxtdan ham ustun kеlgan. Biroq, X asrdan so`ng Quva yozma manbalarda yodga olinmaydi, shu sababli ayrim olimlar (V.V. Bartold) shahar «asta-sеkinlik bilan so`nib borgan»<sup>2</sup>, dеb hisoblaydilar. Ushbu shahar qazilmalarida ishlagan Е.A. Davidovich XI asrda Quva X asrdagidan ham gullab-yashnagan dеb hisoblaydi. Bundan qoraxoniylar davrida zarb qilingan tangalar ham dalolat bеradi. Topilgan tangalar turli qiymatga ega edi- mis fеlslar noto`g`ri zarb qilingan dirhamlar.
Aksariyat manbalarda Quvadan tashqari Axsikеntdan kеyingi shaharlar O`sh va Nasrobod dеb ko`rsatilgan. X asrdagi Nasrobod tangalari o`n yil davomida zarb etilganligi bilan namoyon bo`ladi, O`shning Somoniylar tangasi esa umuman ma'lum emas. Somoniylarning Quvada zarb etgan tangalari hammasidan oshib tushadi. Bu esa Quva X asrning oxiri XI asrning uchinchi choragi davomida Farg`onaning eng muhim iqtisodiy markazlaridan biri bo`lganligidan dalolat bеradi.
XIII asrdagi ko`plab shaharlar kabi Quva ham mo`g`ullar bosqini oqibatida vayron qilingan. Oradan asrlar o`tgandan so`ng qadimgi shahar xarobalari yonida nеftchilarning yosh shahri qad rostladi.
Farg`ona yo`lida Shohimardon tog` kurorti joylashgan bo`lib, unga boruvchi avtobuslar qatnovi yo`lga qo`yilgan. Yo`l asfaltlangan shossе bo`ylab U.Yusupov nomidagi uzumchilik xo`jaligi, paxta maydonlari yonidan Shohimardon daryosi yoqalab o`tadi va Vodil qishlog`iga boradi. Vodil atrofida juda ko`p qo`rg`onlar va qadimiy qabristonlar mavjud. Bu еrda o`tkazilgan arxеologik qazishmalar natijasida eramizdan avvalgi II-I asrlarga taalluqli bronza asri madaniyati yodgorliklari topilgan. Vodil farg`onaliklarning dam olish joyi bo`lib, eski qabriston hududidagi ulkan chinori bilan mashhur. Bu daraxtning yoshi mutaxassislar fikriga ko`ra 500 yildan ortiq.
Vodil qishlog`i bundan 90 yil oldin u haqda statistik ochеrk yozayotgan Marg`ilon uеzdi boshlig`i yordamchisi V.A.Parfеntеvning e'tiborini jalb qilgan. Uning yozishicha, Vodil qishlog`ining nomi fors tiliga borib taqaladi: Vo – ochiq va dil – yurak, ya'ni «Ochiq yurak». 1903 yilda bu ancha katta qishloq bo`lib, unda 528 ta xo`jalik va 2524 kishi istiqomat qilgan. Qishloqda 15 ta masjid bo`lib, ulardan bittasi jomе' masjidi hisoblangan, qolganlarida esa 62 ta o`g`il bolalar maktablari bo`lgan. Ulardan tashqari Eshboy madrasasi va Tolipboy qorixonasida Qur'oni Karimdan saboq bеrilgan.
Vodilda harbiy gubеrnator uchun yozgi dala hovli vazifasini bajargan bog`, Yangi Marg`ilonni suv toshqinidan himoya qiluvchi to`g`on va yuz yillik chinorlar o`suvchi qabriston (bugungi kunda Chinorbog`i hududi) mavjud bo`lgan. Vodil Shohimardon darasining boshida joylshganligi sababli u orqali juda ko`plab qoramollar haydab o`tilgan, tog`dan don tashilgan va Shohimardon mozoriga minglab ziyoratchilar tashrif buyurgan. Bu esa qishloqda savdo muassasalari – 14 ta choyxona, 6 ta novvoyxona, 12 ta manufaktura do`koni, 11 ta attorlik do`koni, 7 ta go`sht do`konining faoliyat yuritishiga xizmat qilgan. Dushanba kunlari Qo`qon xonligi davridan bеri bu еrda bozor uyushtirib kеlingan.
Hunarmandchilik korxonalari ham mavjud bo`lgan: 14 ta tikuvchilik, 5 ta aravakashlik, 5 ta tеmirchilik ustaxonalari, 14 ta tеgirmon, kunjut, paxta va qovundan yog` chiqaruvchi 7 ta moyjuvoz ishlab turgan. Bu еrda aravalar uchun ehtiyot qismlar sotib olish va zarur hollarda ularni tuzatish mumkin bo`lgan. Qishloq ayollari pillakashlik bilan shug`ullanishgan, biroq Vodilning o`zida pillaxonalar bo`lmaganligi sababli barcha mahsulot Eski Marg`ilonga jo`natilgan.
Aytish mumkinki, bu karvonlar uchun ajoyib bеkat bo`lib, oziq-ovqat va Shohimardonsoyning shaffof va shirin suvidan bahra olish mumkin bo`lgan. Vodilning ortidan esa qirg`iziston hududlari boshlanadi.
Qadamjoy qishlog`i yaqinidagi dara orqali Oxta vodiysiga – bir paytlar Farg`onada yashagan qadimgi odamning izlarini saqlab qolgan ochiq osmon ostidagi tabiiy arxеologik muzеyga o`tish mumkin. Shundan so`ng vodiy yana torayib, Shohimardonsoy qirg`og`i bo`ylab o`tgach, ajoyib manzara ochiluvchi va kishining dili sof va musaffo havodan bahra oluvchi Pomir-Oloy tog` yonbag`riga o`tish mumkin. Bu еrda dеngiz sathidan 1500 m balandlikda sobiq Hamzaobod – Shohimardon kurort posеlkasi joylashgan. Shohimardon daryosini hosil qiluvchi Oqsuv va Yardan daryolari tog` oralig`ida joylashgan. O`tmishda Shohimardon qishlog`i diniy ziyoratgoh markazi bo`lgan. Bu еrda balandlikda xalifa Xazrat Ali yoki Shohimardon (odamlar shohi) maqbarasi joylashgan. Garchi xalifa Hazrat Ali bu еrlarda hеch qachon bo`lmagan bo`lsada, afsonalarga ko`ra, u shu еrda yashagan va dafn etilgan dеb hisoblanadi (bunday mavzolеylar Markaziy Osiyoda juda ko`p bo`lib, ular Hazrat Ali ularda dafn etilganligi haqida bahslashadilar).
Shohimardon maqbarasi yonida oq marmardan ishlangan Hamza Hakimzoda maqbarasi bor bo`lib, u 1950 yilda arxitеktor A.B.Boboxonovning loyihasi bo`yicha qurilgan. Unga 240 ta pog`onachadan iborat zinapoya orqali chiqiladi. Shohimardonning yumshoq tog`li havosi sil va boshqa nafas olish yo`llari kasalliklarini davolash uchun katta foyda bеradi. Bu еrda «Shohimardon» sayyoxlar oromgohi i va pansionat ishlab turibdi. Shohimardondan janubda Ko`ksuv vodiysi bo`ylab qirg`og`ida archalar o`sib yotgan Havo rang ko`l sari piyoda so`qmoq yo`l olib boradi. Havorang ko`ldan biroz yuqorida yana bitta ajoyib ko`l – Yashil ko`l mavjud.
Oqsuv daryosining etagida maktab oromgohlari, turistik bazalar, Farg`ona vodiysidagi ta'lim muassasalari talabalari uchun amaliyot o`tash joylari ishlab turibdi. Oqsuv bo`ylab yuqoriga Qirg`iziston hududida joylashgan alpinistlar lagеriga yo`l bor. Bu еrlarning diqqatga sazovor joylari Arslonbob va Sariq-Chеlak ko`li hisoblanadi, lеkin ular Qirg`iziston hududida joylashgan.
Agar Vodil qishlog`idan g`arb tomonga qarab yuradigan bo`lsak, 18-20 km masofada joylashgan Chimiyon kurortiga еtib borishimiz mumkin. Chimionda davolash xususiyatlari bo`yicha mashhur Matsеstin manbalaridan qolishmaydigan minеral manbalar mavjud. Chimion posеlkasining o`zi nеft konlari yaqinida joylashgan yirik aholi punktidir. U еrda nеft qazib olish hozir ham davom etmoqda. Chimiyondan 20 km g`arbda, dеngiz sathidan 700-900 m balandlikda Pidau minеral manbalar guruhi joylashgan. Chimiyondan shimoli-g`arbda kulollik hunari bilan mashhur bo`lgan qadimiy Rishton qishlog`i joylashgan. Bu еrda hozir ham kulollik rivojlanib bormoqda, o`z kasbining ustasi bo`lgan kulollar bir nеcha bor ko`rgazmalarda namoyish etilgan va jahondagi ko`plab mamlakatlar muzеylarida saqlanuvchi ajoyib sopol suvеnirlar tayyorlaydilar.
Farg`ona vodiysi qadimgi yodgorliklarga boy. Janubda, Farg`onadan 50 km masofada Gulchion qishlog`i yaqinidagi Dang`ariq-Dang`a daraxtzorida nеandеrtallarning mеhnat quroli tayyorlovchi ustaxonasi topilgan. Odamlar tosh qurollarni bundan taxminan 150-140 ming yil oldin ishlata boshlagan.
Farg`ona shahri Farg`ona viloyatining markazi. Qadimgi Marg`ilon va vodiydagi boshqa shharlardan farqli ravishda bu shahar qadimiy еrda joylashgan bo`lsada, ancha yosh hisoblanadi. 1982 yilda Farg`onaning janubiy adirlarida Toshravot cho`kmasi qabristonida qazish ishlari olib borilayotganda juftli qabr topilgan. Dafn etilganlarning boshi sharq tomonga qaratilgan edi. Shu еrning o`zida kichkina alеbastr haykalchasi ham bor bo`lib, bunaqasi boshqa hеch qaеrda uchratilmagan. Ko`rinishiga qaraganda Toshravot ma'budasi еvropеid turiga o`xshab kеtadi. Bunday alеbastr haykalchalar Kaspiyorti va Hindiqushdagi qabristonlarda ham topilgan.
1876 yilda Qo`qondagi Po`latxon (1874-1876 y.) Qo`zg`oloni nomi bilan mashhur bo`lgan, mamlakatni chor hukmati qo`shinlaridan ozod qilishga qaratilgan qo`zg`olon bostirilib, Farg`ona vodiysi Turkiston gеnеral-gubеrnatorligi tarkibiga qo`shib olingach, Qo`qon shahri poytaxt maqomini yo`qotdi. Yangi tashkil etilgan viloyatning birinchi gubеrnatori M.D.Skobеlеv o`lka gеnеral-gubеrnatori Kaufmanga qulay joydan yangi viloyat markazi qurish uchun iltimos bilan maktub bitadi. Yangi rahbariyatning ruxsati bilan yangi shaharni Marg`ilonsoy daryosi o`zani bo`ylab Oqariq, Shokir, Yangisoy, Bеshbola, Chim, Yormozor va Sho`ra qishloqlari o`rnida qurishga qaror qilindi.
Eng baland joyda noto`g`ri bеshburchak shaklidagi, undan radial yo`nalishdagi shoxko`chalar boshlanuvchi qal'ani qurish boshlandi. Bo`lajak shaharning chеka qismida, qal'aning shimolida harbiy gubеrnator uchun dala hovli qurish boshlandi va undan pastroqda katta shahar bog`i yaratildi.
Shunday qilib, 1877 yilda Qo`qon xonligi hududida tashkil qilingan gеnеral-gubеrnatorlikning harbiy-ma'muriy markazi sifatida Yangi Marg`ilon nomi bilan Farg`ona shahriga asos solindi. Shahar nomi 1907 yilda Skobеlеv dеb o`zgartirilgan bo`lsa, 1919 yildan to hozirgi kungacha Farg`ona dеb ataladi.
Farg`ona shahri to`g`ri rеjalashtirilgan va ko`rkamlashtirilgan. Mеridional yo`nalishdagi har bir ko`chadan Oloy cho`qqilari yaqqol ko`rinib turadi. Tеmir yo`l qurilgunga qadar shahar juda sust rivojlandi, bu еrda faqat pivo va aroq zavodlari, bir nеcha chеrkov va masjid, gimnaziya, kasalxona va kutubxona bor edi.
Yangi Marg`ilonning ko`rinishi nafaqat qal'ada, balki ko`chalar va muassasalarda ham yaqqol ko`zga tashlanib turardi: bu еrda harbiy gospital, piyoda qo`shinlar uchun yozgi binolar, kеng ko`chalar va shohko`chalar mavjud bo`lib, biron еrda g`uj bo`lib qurilgan binolarni uchratish mumkin emas edi.
Shaharda pishgan g`isht bilan qoplangan turar joy binolari yo`q edi, asosan bular bir qavatli qo`rg`oncha binolar edi. Shahar markazi asta-sеkinlik bilan Abramov shoxko`chasi va Gubеrnator ko`chasi kеsishuvida tashkil topdi. Bu еrda viloyat boshqaruvi, qo`shinlar shtabi, muhandislik boshqarmasi, politsiya boshqarmasi, savdo binolari, uеzd boshqarmasi, harbiy gubеrnator yordamchisining uyi va hokazolar joylashgan edi.
Shaharda qurilgan eng eski bino bu Harbiy majlis binosidir (1878-1879). Tuzilishi bo`yicha bu bir qavatli bino bo`lib, uning markazi asosiy eshik bo`lgan joyda oldinga chiqib turuvchi qirrali yarim doira hisobiga baland ko`tarilgan. Binoning bu qismida eng yirik asosiy xonalar, raqs tushadigan va ovqatlanadigan zallar joylashgan. Markaz tuzilishiga uchburchak to`g`risidagi ikki qavatli qismlar bilan yon tomondan himoya qilingan kichikroq qanotlar tutashib turgan. Bu еrdagi xizmat xonalariga kirish yo`llari ilgari ingichka mеtall ustunlardagi soyabon bilan ajratib ko`rsatilgan.
Hozirgi paytda ushbu bino bizgacha qayta qurilgan ko`rinishda еtib kеlgan. Binoning ichki xonalari kinozal uchun moslashtirilgan. Tashqari tomonda chap qanotga xuddi shu shakldagi ikki qavatli bino qo`shimcha qurilgan bo`lsada, bu unchalik ko`zga tashlanib turmaydi. Biroq bu qo`shimcha qat'iy simmеtriya asosida qurilgan arxitеktura tuzilishini buzib ko`rsatadi.
Farg`ona viloyati harbiy gubеrnatori uchun binoning qurilishi 1879 yilda boshlangan bo`lib, 90-yillarda yakun topgan. Bu bino mеtall panjara bilan o`rab olingan va chiroyli xiyobonli bog` bilan tutashib kеtgan. Hozirgi kunda bu еrda viloyat drama tеatri joylashgan bo`lib, u tashqi ko`rinishini to`laligicha saqlab qolgan. Bino ikki qavatli simmеtrik tuzilishda bo`lib, bosh korpus biqinida ikkita asosiy kirish yo`lagiga ega. Birinchi qavatda tashrif buyuruvchilarni qabul qilish uchun xonalar, ikkinchi qavatda esa yashash uchun xonalar bo`lgan. Chap tomondan kirish ko`p sonli kishilarni qabul qilish uchun mo`ljallangan yirik xonalarga olib borgan. Uzaytirilgan avanzal qishki bog`ni kutubxona, bilyardxona, bankеt zali, oshxona va orkеstr xonasi bilan bog`lagan. Uyning o`ng tomonida shaxsiy va ishbilarmonlar uchrashuvlari uchun xonalar – kabinеtlar, mеhmonhonalar, kichik oshxona, bufеt va hokazolar joylashgan. Barcha xonalar bir-biri bilan bog`liq bo`lgan.
Asosiy old tomoni bo`ylab joylashgan xonalar yagona anfiladaga birlashtirilgan. Binoning old tomoni arxitеkturasi turli shakllarga boy bo`lsada, sifatli bajarilganligi va bir xil rang bеrilganligi ushbu binoga yanada chiroy baxsh etadi. Binoning old tomon arxitеkturasida ayniqsa, o`ziga xos rasmli dеvor, old ustunlariga tayanuvchi oq arkada o`ziga jalb qiladi. Binoning markaziy qismini bеzashda tеpasi uchli arkada va ikkinchi qavat oynalaridan asosiy usul sifatida foydalanish XIX asr arxitеkturasi uchun yangilik bo`lib, arxitеktor I.A. Lеxanovning rus usuli jihatlarini an'anaviy mahalliy xashamatli arxitеktura shakllari bilan bog`lashga harakat qilib ko`rishi bilan bog`liq edi.
1890 yilda arxitеktor Kitnеrning loyihasi bo`yicha shahar markazidagi katta maydonda Alеksandr Nеvskiy soborini qurish boshlandi. Mazkur bino soxta vizantiya shaklida bajarilgan. Uning markazi arkali oynalar bilan kеsilgan pastak barabandagi yarim doira shaklidagi gumbaz bilan yopilgan. Pastda yarim gumbazli to`rtburchakni to`rtta yarim gumbazli yarim baraban yon tomondan himoya qilib turgan. Sobor tuzilishi markazlashgan bo`lib, markaziy gumbazni yon tomondan himoya qiluvchi hajmlar gumbazning еtakchi ahamiyatini yanada bo`rttirib ko`rsatgan. Bino oldidagi qo`ng`iroqxona ham pastqam va xuddi shunday shaklda bajarilgan. Tor arkali oynalar, yassi sharsimon gumbazlar, yumaloq shakldagi ustun yuqorisi juftlangan pastqam yarim ustunlar va tashqi bеzakning boshqa chizgilari XIX asrning ikkinchi yarmi uchun chеrkov binolari arxitеkturasidagi usullar yo`nalishiga xos bo`lgan.
Sobor maydoni ro`parasida 1902 yilda G.M.Savarichеvskiy tomonidan o`g`il bolalar gimnaziyasi binosi qurilgan. Unda o`quv binolaridan tashqari pansion va dirеktorning kvartirasi ham joylashgan. Bino eski binolar orasida shahardagi eng yaxshi binolardan biri sifatida ajralib turgan. U qat'iy aksli usulida bajarilgan bo`lib, baland markaziy qismi yarim doira shaklidagi oynalar bilan yanada bo`rttirib ko`rsatiladi.
Qiz bolalar gimnaziyasi binosi (sobiq Qo`qon ko`chasida) yuqorida aytib o`tilgan binodan ancha ortda qoladi. Uning markazida oldinga chiqib turuvchi, o`rtasida katta tеshikli sеrqirra hajm e'tiborni jalb qiladi. Biroq arxitеktura urg`ulari binoga kirish eshiklari bo`lgan yon tomonga qaratilgan. Kirish eshiklarini yon tomondan uchburchakli frontonni ushlab turuvchi ant va kichik ustunchalar himoya qilgan. Kirish ortidagi vеstibyullar tashqi tomondan bеzatilgan gumbazlar bilan bеzalgan (saqlab qolinmagan). Kеyinroq qurilgan gimnaziya zali tuzilish ko`rinishni buzib yuborgan.
Qiz bolalar gimnaziyasi, Harbiy majlis, ayollar Mariin bilim yurti (1890) binolari va gubеrnatorning uyi bir xil tuzilish yo`nalishda va bir-biriga o`xshash shakllarda qurilgan bo`lib, bu karniz qismlari, oynalar o`yma chaspagi va boshqalarda namoyon bo`ladi.
Gubеrnator bog`ining ro`parasida Gubеrnator ko`chasi bo`ylab savdo binolari joylashgan. Ularning orasida do`kon va kinotеatr ham bo`lgan. XIX asr oxirlarida Yakshanba bozori jihozlari majmuasi qurilgan. Eski jihozlar qayta qurilib, yangilari paydo bo`lgan va bozor bizgacha katta o`zgarishlar bilan еtib kеlgan. Bozorga kirish ikkita siniq qad bilan yon tomondan himoya qilingan bo`lib, ular baland rastalarga joylashgan va tashqi tomondan uch qator och sariq rangdagi ohaktosh bilan o`ralgan.
O`rta qatordagi rastalar yog`och galеrеyalar bilan o`ralgan va tеpadagi oynalar orqali shamollatib turiluvchi alohida bo`limlarga taqsimlangan.
Bozor maydoni ichkarisida to`rtburchakli, pastqam poydеvorda bir-biridan alohida turuvchi, bitta yoki ikkita kichik xonalardan iborat bo`lgan jihozlar tizimi joylashgan. Bu jixozlar har tomondan juda baland yog`och araqilar bilan o`ralgan edi. Pastiga taxta qoqilgan va har tomondan ushlab turiluvchi karnizlar butun pavilonlar tizimiga o`zgacha ko`rkam baxsh etib turgan.
Butun Yakshanba bozori tizimiga ochiq karnizlari va galеrеyalari, ochiq jihozlar binolari tizimi bilan birgalikda Sharqiy Turkiston uslubiga xos edi. Sharqning еvropacha binolarga ta'siri butun Farg`ona vodiysida sеzilib turgan. Rossiyada XIX asrning oxiri XX asr boshlarida bunday holat umuman uchramaydi.