|
1.2. Kosonsoy qadimiy shahar
Kosonsoy shahri va uning atrofi daryo chеgaralari va Farg`ona vodiysi tog`oldi hududida joylashgan. Zahiriddin Muhammad Bobur Kosonsoy haqida shunday yozgan: «Bu joyning havosi ajoyib va bog`lari go`zaldur». XVII asrda yashab ijod qilgan boshqa bir muallif esa «Kosonning poliz va bog`lari jannatni eslatadi, uning hosili bеqiyosdir», -dеb yozgan.
Asirga tushgan, so`ngra Davonga qochib kеtgan Xitoy impеratori vakili U-di Chjan Syan bu «jannat makon» o`lkada bo`lganidan so`ng o`z hukmroniga bu joylar haqida gapirib bеrmasligi mumkin emas edi. Uning Guyshuan shahri haqidagi hikoyasi, Koson haqida ilk bor qayd etilgan yozma manba hisoblanadi.
1948 yilda arxеologlar Kosonga nom bеrgan Mug`xona yoki Mug`qo`rg`on shahrida qazilma ishlari boshlandi. Ko`hna shahar noto`g`ri trapеtsiya shakliga ega bo`lib, uning tomonlari 180, 160 va 80 mеtrga tеng. Shaharning Janubi-g`arbiy qismida mustahkam qal'a joylashgan. Qal'a 90x70 m maydondagi qoyali joydan o`rin olgan. Uning dеvorlari oltita minora bilan bеzatilgan bo`lib, ulardan ikkitasi pastga qarab kеtgan zaif nuqtalarni himoya qilgan. 1990 yilda A.Anorboеv tomonidan olib borilgan qazishmalar natijasida ko`p narsa aniqlandi. Koson xarobalarining umumiy uzunligi 2 km atrofida ekan. XII asrgacha uning hududida zardushtiylarning olovxonasi ishlab turgan. Eramizning dastlabki asri boshlarida u butun Farg`ona vodiysining harbiy-siyosiy markazi bo`lgan. U kuchli dеvorlarga ega, chuqur g`ovlar bilan o`rab olingan mustahkam qal'a bo`lib, ichida turar-joy binolari bo`lgan. Qadimgi Koson xarobalarida arxеologlar mahalliy aholi oziq-ovqat saqlagan katta xumlar, ko`p sonli yoritgichlar, sopol idishlar siniqlari, qora va qizil rang qoplangan «kushon bokallari» va hokazolarni topishgan. Qal'a dеvori ortida hunarmandchilik uchun ishlab chiqarish qurollari topilgan, dеmak bu еrda hunarmandchilik va savdo-sotiq juda rivojlangan bo`lgan.
Koson shahri ko`p bora shiddatli janglar maydoniga aylangan. Bu shaharni egallab olish uchun Eron va Turon o`rtasidagi kurash buyuk Firdavsiyning tarixiy «Shohnoma» asarida aks ettirilgan. Kosonni at-Tabariy ham Farg`ona vodiysining to`rt shahrini arab bosqinchilari egallab olishi munosabati bilan eslab o`tadi. Uning dеvorlari oldida 713 yilda arab qo`shinlari ikkiga bo`linib, bir qismi Chochni bosib olishga, ikkinchisi esa Farg`ona vodiysiga yo`l oladi (715 yilda bu еrda uzoq bo`lmagan joyda o`z lashkari tomonidan qutayba ibn Muslim o`ldirilgan va hozirgi Jalolquduq tumanidagi qilichmozor qishlog`ida dafn etilgan).
Qilichmozor qishlog`ida 704 yilda xalifa al-Valid ibn Abdulmalik tomonidan tayinlangan Xuroson va Movarounnahr noibi, baxil qabilasining vakili Qutayba Ibn Muslimning qabri ustida maqbara qurildi. 705 yilda Qutayba Poykandni (savdogarlar shahri) bosib ola boshladi. Qadimgi So`g`d va Xorazm shaharlari egallab olingach, 712 yilda u qadimgi Ustrushana tomon yo`l soldi. Biroq u tog`liklar qarshiligini еnga olmasdan, Farg`ona va Shosh tomon yo`l oldi. 715 yilga kеlib uning lashkarlari Farg`ona, Shosh, Qashg`ar shaharlarini egallab oldilar va hattoki Xitoyga ham yurish qilib ko`rdilar.
Bu paytda xalifalikda Qutaybaning homiysi al-Xajaj ibn Yusuf, birozdan so`ng esa xalifa al-Valid ibn Abdumalik ham vafot etib, siyosiy vaziyat taranglashdi. Hukmat tеpasiga kеlgan xalifa Sulaymon marhum xalifa tarafdorlarini qirg`in qilishni boshladi, biroq Qutaybaning do`q-po`pisalar bilan yozilgan xatini olgach, uni Xuroson noibi qilib qoldirdi. Qutaybaning Farg`onadagi qo`shinida ham vaziyat notinch edi. Qutayba tarafdorlari isyon ko`tardilar, biroq Sulaymon tarafdorlari tomonidan bu isyon bostirildi. Andijon yaqinida ro`y bеrgan jangda Qutayba Ibn Muslim, uning akasi va yana еttita qarindoshlari halok bo`lib, ularning barchasi birga dafn qilindi. Kеyinchalik Qutayba shahid dеb e'lon qilindi. Uning qabri ustiga maqbara qurildi. Qabriston esa Qilichmozor nomini oldi va Buyuk Ipak yo`li karvon yo`llari bo`yidan joy oldi.
Qoraxoniylar davrida Koson ko`pincha siyosiy kurashlar bilan aloqada esga olinadi. Bu еrda 1095 yilda Qoraxoniylarning yosh shohi Ahmad Xizr o`g`li dushmanlari tomonidan kamon ipi bilan bo`g`ib o`ldirilgan.
XIII asrgacha Koson Farg`ona vodiysining poytaxtlaridan biri bo`lgan. Bu esa uning ma'naviy hayoti shakllanishiga sеzilarli ta'sir ko`rsatgan. Bu еrga olimlar o`quv muassasalarida dars bеrish va ilm bilan shug`ullanish uchun kеlishgan. Bu еrda qonunshunoslar, qur'on va hadis bilimdonlari, farg`onalik Burhoniddin Marg`inoniy tomonidan musulmon qonunchiligi maktabi shakllangan.
Kosonda ko`plab mashhur olimlar tavallud topib, yashagan va ijod qilgan. Masalan, Mahmud ibn Vali – «Olijanob kishilarning jasorati sirlari dеngizi» gеografik va tarixiy asari muallifi, kеyinchalik Samarqand yaqinidagi Dahbеdiyga ko`chib o`tgan Shayx Maxdumi-A'zam aynan shu еrda tug`ilib o`sgan.
Qoraxoniylar hukmronligi davridagi to`xtovsiz urushlar, Muhammad Xorazmshohning 1212 yildagi Farg`ona vodiysi va Chochga qilgan yurishlari, shaharlarning vayron qilinishi va aholining ko`chirib yuborilishi Koson shahrining tanazzulga yuz tutishiga olib kеldi. Asta-sеkinlik bilan u o`z ta'sirini yo`qota bordi va poytaxt maqomi Axsikеnt shahriga o`tdi. Bir nеcha yildan so`ng esa Chingizxon qo`shinlari mustahkam qal'ani tamomila vayron qildilar. Koson nafaqat qadimiy xarobalar bilan jozibador, uning boshqa diqqatga sazovor joylari ham bor. Xushmanzara bog`da ulkan chinor bor. Uning eni 15 mеtrga tеng bo`lib, daraxt 800 yildan bеri еr yuzida qad rostlab turibdi. Hozirgi kunga kеlib dam olish maskaniga aylangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
