С. С. Қосимов ахборот технологиялари ўзбекистон Республикасининг

хисоблаш тармоғи (АҲТ) 
деб аталади. Компьютер ва 
абонент 
курилмалари 
бундай 
тарм оқнинг бўгинлари 
хисобланади, улар маълумотларни узатиш каналлари 
билан ўзаро богланган ш ахсий компьютерлар асосида 
тузилиш и мумкин. Алохида ахборот базалари корхоналар, 
таш килотларнинг хисоблаш м арказларида таш кил этилади 
ва иш латилади, улар турли соҳалар бўйича ихтисослаш ган 
бўлиш и 
мумкин. 
Таксимланган 
маълумотлар 
банки 
доирасида алоҳида олинган М Бва тарм окнинг алохида 
бўғинлари ўртасида ахборот билан эркин алмаш иниш
таъминланган. Зарурият туғилган ҳолларда алохида МБдан 
ягона ахборот фонди сифатида ф ойдаланиш мумкин. Бир 
нечта ЭҲМ ни бирлаш тириш айрим хисоблаш марказларини 
бош каларининг техник воситалари АҲТ хисобига резерв 
сифатида саклаб туриш , ш унингдек айрим марказларнинг 
хисоблаш ресурсларини мураккаб масалаларни ечиш учун 
бирлаш тириш имконини беради.
Таксимланган маълумотлар банклари ва АҲТ худудий 
таркоқлиги дараж асига кўра қуйидагиларга бўлинади:
• 
глобал 
- бир мамлакат ёки бир неча мамлакат 
ҳудудини қамраб олади,
• 
минтакавий 
- 
муайян 
худудий 
минтакалар, 
вилоятлар ва хоказоларни қамраб олади;
• 
махаллий 
- битта таш килот ёки ишлаб чикариш
бирлаш маси доирасида таш кил этилади ва айрим МБ лар 
ўртасидаги масофа бир неча килом етрдан ошмайди.
Ахборот тизим лари 
ва унинг таркибига кирувчи 
кичик тизим ларнинг қисқача тавсиф лари билан батафсил 
таниш иб чиқилгандан сўнг улар ривож ланиш ининг қисқача 
тарихини кўриб чиқиш ўринли бўлади. Турли даврларда 
ахборот тизим ларининг ривож ланиш тарихи ва улардан 
фойдаланиш максадлари 1.2-ж адвалда келтирилган.
Дастлабки 
ахборот тизим лари 
50-йилларда 
пайдо 
бўлди. Бу йилларда улар ҳисобларга ишлов бериш ва иш 
ҳақини ҳисоблаш га м ўлж алланган бўлиб, электромеханик- 
бухгалтерлик м аш иналарида амалга ош ирилар эди. Бу 
хужжатларни қоғозда тайёрлаш га сарфланадиган вақт ва 
харажатларни бирмунча кискартириш га олиб келди.
60-йиллар ахборот ти зим ларига м уносабат ўзгарган 
йиллар бўлди. Улардан олинган ахборот кўплаб параметрлар 
бўйича даврий ҳисоботлар учун қўлланила бош ланди. 
Бунинг учун таш килотларга илгари бўлганидек, фақат 
ҳисоб рақам ларига хизмат кўрсатадиган ва иш хақини
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ҳисоблайдиган эмас, балки кенг м ақсадларга мўлж алланган, 
кўплаб функцияларга хизмат кўрсата оладиган компьютер 
ускуналари талаб этиларди.
1,2-жадвал
Ахборот тизимларидан фойдаланиш г а ёндашувнинг узгариши
Вақт даври
Ахборотдан
фойдаланиш
концепцияси
I
Ахборот тизимлари
турлари
Фойдаланиш мақсади
1 9 5 0 - 
1960 йй.
Ҳ и с о б -к и т о б
ҳ у ж ж а т л а р и н и н г 
к о г о зд аги оки м и
Э л ек т р о м е х а н и к а - 
б у х га л т е р и я м аш и н а л ар и д а
х и с о б -к и т о б х у ж ж а т л а р и г а
и ш л о в б е р и ш а х б о р о т
т и зи м л а р и
Ҳ у ж ж а т л а р га и ш ло в 
б е р и ш те зл и ги н и
о ш и р и ш . 
Ҳ и с о б л а р га и ш ло в 
б ер и ш ва и ш хаки н и
х и с о б л аш
п р о ц е д у р ал а р и н и
с о д д а л а ш т и р и ш
1 9 6 0 - 
1970 йй.
Ҳ и с о б о тл ар н и
та й ё р л а ш д а а со си й
ёр д ам
И ш л а б ч и к ар и ш а х б о р о ти
у ч у н б о ш к а р у в а х б о р о т
т и зи м л а р и
Ҳ и с о б о тл а р н и
тай ё р л а ш ж ар аён и н и
те зл а ш т и р и ш
1970 - 
1980 йй.
С о т и ш н и н г 
б о ш к а р у в н азо р ати
К а р о р л а р к а б у л ки л и ш н и
к у л л а б -к у в в а т л а ш т и зи м и . 
Ю к о р и б о ш к а р у в б у ги н и
у ч у н т и зи м л а р
Э н г о к и л о н а е ч и м н и
т а н л а б олиш
1 9 8 0 - 
20 0 5 йй.
I А х б о р о т - р а к о б а т - I 
ли у с ту н л и кн и
т а ъ м и н л о в ч и
с т р а т е г и к р е с у р с
С т р а т е г и к ах б о р о т
т и зи м л а р и .
А вт о м ат л а ш т и р и л ган 
о ф и с л а р
Ф и р м а н и н г ом он
к о л и ш и в а гу л л аб - 
яш н аш и
70-йилларнингбош и 80-йилларда ахбороттизим ларидан 
карорлар кабул килиш жараёнини кўллаб-қувватлаш ва 
тезлаш тириш , бош карув назорат воситаси сифатида кенг 
ф ойдаланила бошланди.
80-йилларнинг охирига келиб ахборот тизимларидан 
ф ойдаланиш концепцияси яна ўзгаради. Улар ахборотнинг 
стратегик манбаи бўлиб қолди ва исталган йўналиш даги 
таш килотнинг барча дараж аларида фойдаланилди. Бу 
даврнинг ахборот тизим лари ўз вақтида зарур ахборотни 
такдим этиб, таш килотга ўз ф аолиятида м уваффақиятга 
эриш иш , янги товарлар яратиш ва хизматлар кўрсатиш , 
маҳсулотни сотиш учун янги бозорлар топиш , ўзига мос 
ш ерикларни таъминлаш , паст нархларда маҳсулот иш лаб 
чиқариш ни таш кил этиш ва кўплаб бош ка сохаларда ёрдам 
беради.