S.S. Esonturdiyev, M.E. Qarshiboyeva
GIGIYENA VA SANITARIYA
TEKSHIRISHLAR
TEXNIKASI
Tibbiyot kollejlari uchun oquv qollanma
Toshkent ILM ZIYO 2007
OZBEKISÒON RESPUBLIKASI OLIY VA ORÒA
MAXSUS ÒALIM VAZIRLIGI
ORÒA MAXSUS, KASB-HUNAR ÒALIMI MARKAZI
2
Mazkur oquv qollanma on bobdan iborat bolib, unda gigiyena fani
va uning rivojlanish tarixidan tortib orta malumotli tibbiyot hamshirasi
bilishi zarur bolgan sanitariya va gigiyena qoidalari, sanitariya-gigiyena
tekshirishlar texnikasi, uni ishlatish qoidalariga oid malumotlar keltirilgan.
Bundan tashqari, havo, tuproq, suv, turar joy, ovqatlanish, mehnat
gigiyenasining asosiy masalalari bayon etilgan.
Oquv qollanma tibbiyot kollejlarining Laboratoriya-diagnostikasi
yonalishi boyicha talim olayotgan oquvchilarga moljallangan. Undan
shu soha mutaxassislari ham foydalanishlari mumkin.
Taqrizchilar:
N.J. ERMATOV
Toshkent tibbiyot akademiyasi
Bolalar, osmirlar va ovqatlanish gigiyenasi kafedrasi
dotsenti, t.f.n.;
S.U. MAGDIYEVA, K.M. JUMASHEVA
II Res-
publika tibbiyot kollejining oliy toifali gigiyena fani
oqituvchilari.
© «ILM ZIYO» nashriyot uyi, 2007-y.
ISBN 9789943303621
Oliy va orta maxsus, kasb-hunar talimi ilmiy-metodik
birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash
tomonidan nashrga tavsiya etilgan
51.2
E 87
3
SOZBOSHI
Respublikamiz mustaqillikka erishgandan song Ozbekiston
Respublikasi Prezidenti hamda hukumatimiz tomonidan aholining
sogligini muhofaza qilish va mehnat qobiliyatini kotarishga qaratil-
gan qator farmon va qarorlar qabul qilindi. Bu farmon va qarorlarda
korsatilgan vazifalarni tola-tokis bajarishda, jumladan, kasallik-
larning oldini olish, soqlom turmush tarzini yaratishda tibbiyot
xodimlarining orni kattadir.
Tibbiyot xodimi odamlarni davolabgina qolmay, balki kasal-
liklarning kelib chiqish sabablarini, ana shu sabablarni bartaraf
etish chora-tadbirlarini ham bilishi kerak.
Gigiyena fani tashqi muhit omillarining inson organizmiga tasirini
tadqiq qilib, olingan malumotlar asosida tashqi muhitni, inson
yashaydigan va mehnat qiladigan shart-sharoitlarni yaxshilash, inson
sogligini mustahkamlashning meyor va qoidalarini, yuqumli
kasalliklarning oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqadi.
Gigiyena inson vujudi va faoliyatini tashqi muhit bilan uzviylikda
organadi va tashqi muhit soglom bolmay turib, inson sogligini
taminlab bolmaydi, deb orgatadi. Tashqi muhit deganda, tabiiy
va ijtimoiy sharoitlar belgilaydigan omillar majmuyi yer, suv,
havo, oziq-ovqat va shu kabilar tushuniladi.
Mazkur darslikning asosiy vazifasi ham gigiyena fanining eng
asosiy bolimlarini tibbiyot hamshira (xodim)lariga orgatish, sanita-
riya-gigiyena tartib-qoidalarini tushuntirishdan iborat.
4
1- BOB
GIGIYENA FANI VA UNING VAZIFALARI
Gigiyena tibbiy fanlar qatoriga kiradi. Uning vazifasi kasallik-
ning oldini olishdir, shuning uchun uning diqqat markazida soglom
odam turadi. Gigiyenaning davolash tibbiyotidan ajratib turadigan
farqlarining b i r i ham ana shund a. Agar davolash tibbiyotining
vazifasi ayrim shaxslarga yordam korsatish bolsa, gigiyena umumiy
ish va turmush sharoitlari birlashgan katta guruhlarga taalluqli chora-
tadbirlarni ishlab chiqadi. Bu davolash tibbiyoti bilan gigiyena
ortasidagi i k k i n c h i farqdir. Gigiyena organizmning tuzilishi va
funksiyalari haqidagi hamma malumotlardan foydalanadi, ammo
uning vazifasi salbiy tasirni bartaraf qilish (agar imkon bolsa)
yoki kamaytirish va ijobiy tasir korsatuvchi omillar tasirini oshirish
boyicha ilmiy asoslangan tadbirlarni ishlab chiqish maqsadida tash-
qi, shu jumladan, ijtimoiy muhitning ham odam organizmiga tasirini
organishdan iborat. Tashqi muhit deganda, tabiiy va ijtimoiy
sharoitlar tomonidan belgilangan maishiy va ishlab chiqarish
omillarining yigindisi tushuniladi. Odam organizmi tashqi muhitning
betoxtov almashinib turadigan juda kop omillari (kimyoviy,
fizikaviy, biologik, radiologik) tasiriga duch keladi, biroq odamdagi
tabiiy moslanuvchanlik xususiyati kasallik kelib chiqishiga yol
qoymaydi.
Gigiyena tashqi muhit omillari (kimyoviy, fizikaviy, ijtimoiy va
h.k.)ni aholi salomatligiga tasirini organadigan va olingan
malumotlarga tayangan holda tashqi muhitni soglomlashtirish, aholi
sogligini mustahkamlashning meyori va qoidalarini ishlab chiqa-
digan fandir. Gigiyena sozi yunoncha
hygienos
soglom ma-
nosini anglatadi.
Gigiyena fani tavsiyalarini amalga sanitariya (lotincha
sanitas
sozidan olingan bolib,
sogliq
manosini anglatadi) muassasasi
tomonidan joriy qilinadi. Garchi ular orasida mustahkam boglanish
bolsa ham, ularning vazifalarini ajrata bilish lozim. Gigiyenist zarur
bolganda sanitariya chora-tadbirlarini otkazishni bilishi zarur. Sanita-
riya xodimi esa oz faoliyati bilan gigiyena fanining rivojlanishiga
yordam beradi. Aholi ortasida sanitariyaga oid va epidemiyaga qarshi
tadbirlarni tashkil qiladigan va otkazadigan asosiy muassasa
sani-
tariya-epidemiologiya nazorati xizmati
(SENM) hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda gigiyena fani oldida turgan vazifalar kopayib va
murakkablashib bormoqda. Ilmiy-texnika taraqqiyoti bir tomondan
5
ogirimizni yengillatib va mustahkamlashga imkon bersa, ikkinchi
tomondan, soglik uchun aniq va yashirin xavf tugdiradi. Bu xavflar
koproq ilmiy-texnika inqilobining quyidagi korinishlari bilan
boglangan:
•
mehnat sharoitining ozgarishi (yangicha quvvatli uskunalar,
yuqori darajadagi shovqin hamda tebranishasab-ruhiy qozga-
lishlar va boshqalarning ishchilarga salbiy tasir korsatishi);
•
urbanizatsiya jarayonining shiddatli borishi, bu sanitariya
turmush sharoitlarining yomonlashishiga olib keladi: atmosfera
havosining sanoat va avtotransport chiqindilari bilan tobora iflos-
lanib borishi; kochalardagi shovqin va shikastlanishlar, gavjum hayot,
kam harakatlilik (giðodinamiya) ning osib borishi;
•
sanoat va qishloq xojaligida hamda turmushda kimyoviy
moddalarning ishlatilishi; kiyim-kechak, qurilish materiallari uchun
hamda ovqatga qoshimcha tarzda sintetik mahsulotlarsuniy ovqat
mahsulotlarini qollash;
•
muhit, suv, havo, yer, oziq-ovqat mahsulotlarining, gaz
chiqindilari, pestitsidlar, zaharli kimyoviy birikmalar bilan ortiq
darajada ifloslanishi.
Gigiyenaning tekshirish usullari
Sanoat korxonalari, turar joylar, umumiy ovqatlanish muas-
sasalari va boshqalarda amaliy sanitariya tadbirlari hamda ilmiy
tadqiqotlarda gigiyena tekshirishning turli usullaridan keng foydala-
nadi:
1-rasm.
Tashqi muhitning odam organizmiga tasiri.
Umumiy sotsial-iqtisodiy sharoitlar
Mehnat
sharoitlari
Maishiy
sharoitlar
Ovqatlanish
sharoitlari
Bolalarni tarbiyalash va
oqitish sharoitlari
OMILLAR
Kimyoviy
Biologik
Jismoniy
Odam kayfiyati, ish qobiliyati,
sogligi
Psixogen
6
1.
Sanitariya tekshirish usullari.
Obyektda aniqlangan kam-
chiliklarni yoqotish boyicha takliflar va ijro muddatlari korsatilgan
dalolatnomalar tuzish bilan bogliqdir.
2.
Laboratoriya tekshirish usullari.
Gigiyena fanida va sanitariya
amaliyotida havo, suv, tuproq, oziq-ovqat mahsulotlari va boshqa
tashqi muhit omillarini fizikaviy, kimyoviy, bakteriologik, toksikologik
va radiologik jihatdan tadqiq qilish.
3.
Tajriba usuli.
Bunda kimyoviy, fizikaviy va boshqa omillarning
organizmga ehtimol tutilgan zararli tasirini organadi va uni sanitariya-
texnik asboblar hamda qurilmalar yordamida laboratoriya sharoitlarida
baholanada.
4.
Fiziologik kuzatishlar usuli
odam azolari va qurilmalarni
ishlash holatini turli sharoitlarda tekshirish.
5.
Klinik kuzatishlar usuli.
Klinikalarda, korxonalarda, maktab-
larda va boshqa joylarda profilaktik tibbiyot koriklari otkazishda
qollanadi, profilaktik chora-tadbirlar ishlab chiqish uchun zarur
malumotlar olinadi.
6.
Statistik usul.
Tashqi muhit tasirining salomatlikka ijobiy va
salbiy natijasini aniqlaydi. Olingan malumotlar asosida kerakli
profilaktik chora-tadbirlar ishlab chiqiladi. Shunday qilib, gigiyena
inson turmush sharoitining sogligiga tasirini organadi, atrof-
muhitning gigiyenik meyorlarini asoslab beradi.
Orta Osiyoda gigiyena
Orta Osiyoda gigiyenaning rivojlanishi oziga xos tarixga ega.
Qadim zamonlardan Orta Osiyo aholisi qanday hayvon va osimlik
mahsulotlaridan istemol qilish mumkinligi, suv manbalarini
tanlashda va issiq iqlim sharoitida turar joylarni qurish, kiyinish
togrisida malumotlarga ega bolishgan. Orta Osiyo xalqlarining orta
asr tibbiyotiga oid yozma malumotlari shu davrda yashagan va ijod
qilgan olimlarning faoliyati IXXII asrlarga togri keladi. Bular
qatoridan Abu Bakr ar Roziy hamda Abu Ali ibn Sino ham orin
olgan. Abu Bakr ar Roziy tashqi muhit omillarining odam organiz-
miga tasir etishini chuqur organgan holda uning salbiy tasiridan
saqlanish togrisida oz mulohazalarini bildirgan. Olim birinchi
bolib, chechakning oldini olish maqsadida emlash kerakligini tavsiya
qilgan va uni qanday ijro etish kerakligini batafsil ifodalagan. Abu
Ali ibn Sino faoliyati, asosan, inson salomatligini saqlash, yani
kasallikning oldini olish, agar kasallik kelib chiqsa, uni davolash
choralarini korishdan iborat bolgan. Tibbiyot olamida Abu Ali ibn
7
Sinoning nomi Giðpokrat va Galen kabi buyuk tabiblar bilan bir
qatorda turadi. Abu Ali ibn Sinoning tibbiyotga oid asarlari bir necha
asrlar davomida tibbiyot fanida nazariy va amaliy asos bolib keladi.
Uning shox asari bolmish Kitob al-qonun fit tibb (Tib ilmi
qonuni) bir necha tillarga tarjima qilingan.
Abu Ali ibn Sino ichki va tashqi muhitning (ovqat, havo, suv,
iqlim, turmush sharoitlari va h.k) kasallikni paydo bolishida muhim
rol oynashini korsatib beradi. Turli yuqumli kasalliklarning kelib
chiqishi hamda tarqalishida turli tabiiy omillar, suv, havo orqali
kasallik tarqatuvchi kozga korinmaydigan mayda hayvonotlar
makruhlar (mikroblar) haqidagi fikrni ilgari surgan, shu sababli
suvni qaynatib yoki suzgichdan otkazib istemol qilishni tavsiya
etadi. Bu bilan u Pasterdan deyarli 8 asr oldin yuqumli kasalliklarni
qozgatuvchi mikroblar togrisidagi fikrni asoslab, buyuk kashfiyot
yaratadi. Abu Ali ibn Sino kasallikning oldini olish organizmning
yoshligi davrida chiniqtira boshlash, gigiyena tadbirlarini muntazam
ravishda togri amalga oshirish masalalariga, ovqatlanishning rejaliligi,
uyqu oromi, hammom, jismoniy tarbiyaning zarurligi kishi hayotiga
malum darajada tasir korsatishini izohlab berdi.
1920- yilda Turkiston davlat dorilfununi tashkil qilindi. Olka-
mizda gigiyena fanining taraqqiy etishida A.Z.Zohidov, Q.S.Zoirov,
S.N.Bobojonov, Sh.T.Otaboyev, T.I.Iskandarov, N.S.Tojiboyeva,
R.U.Ubaydullayev, N.A.Romanchenko va boshqalar katta xizmat
korsatishdi.
Abdulla Zohidovich Zohidov
kop qirrali gigiyenist olim, tib-
biyot fanlari doktori, professor, Tibbiyot fanlari akademiyasining
muxbir azosi, Ozbekiston va Qoraqalpogistonda xizmat korsatgan
fan va texnika arbobi. U 1933- yil Toshkent tibbiyot oliygohini
tamomlagan. Uning ilmiy ishi aholini toza suv bilan taminlash,
suv manbalarini muhofaza qilish, turar joylarini ozoda tutish yol-
lari, issiq iqlim sharoitida zaharli ximikatlarni ishlatishda gigiyena
masalalari va boshqalarga bagishlangan.
Qayum Sobirovich Zoirov
professor, Ozbekiston va Qoraqal-
pogistonda xizmat korsatgan shifokor, fan arbobi, olim va tash-
kilotchi. U 230 ta ilmiy maqolalar, 5 ta kitob, 12 ilmiy-ommabop
risola, 12 ta qollanmalar muallifi. Uning kop ilmiy asarlari gigiyena
va epidemiologiyaga bagishlangan. Ayniqsa, u aholini toza suv bilan
taminlash, turar joylar gigiyenasi va boshqalarga ahamiyat bergan.
Gigiyena fanining rivojlanishiga hissa qoshgan olimlarning nomini
yana davom ettirish mumkin.
8
Sogliqni saqlash ishlarining birinchi tashkilotchilaridan rossiyalik
N.A.Semashko va Z.P.Solovyevlar gigiyenaning rivojlanishiga katta
hissa qoshgan olimlardir.
Mustaqil Ozbekiston Respublikasi Sogliqni saqlash vazirligi
aholi sogligini saqlash, tibbiyot va farmatsevtika muassasalari uchun
xodimlar tayyorlash, tibbiy xizmat korsatish Davlat standartlarini
va qiymatini belgilaydi, tibbiyot va farmatsevtika faoliyati bilan
shugullanuvchilarga litsenziya berish, dori-darmonlar va dezinfeksiya
vositalarini, immunologik preparatlar, tibbiyotda ishlatiladigan kuchli
tasir qiluvchi va zaharli moddalar, giyohvandlik vositalari va psixotrop
vositalarni sertifikatlashtirishni amalga oshiradi, ularni ishlab chi-
qarish hamda qollanilish tartibini nazorat qiladi, sanitariya me-
yorlari, qoidalari va gigiyena normativlarini ishlab chiqadi va
tasdiqlaydi, sanitariya-epidemiologiya nazoratini ornatadi.
Ozbekiston Sogliqni saqlash tizimining asosiy tamoyillari
Fuqarolar sogligini saqlash haqidagi qonunda ifodalangan, ular
quyidagilardan iborat:
•
sogliqni saqlash sohasida inson huquqlarini himoya qilish
qoidalariga rioya qilish;
•
aholining barcha qatlamlari tibbiy yordamdan bahramand
bolishlari;
•
profilaktik chora-tadbirlarning ustunligi;
•
sogligini yoqotgan taqdirda fuqarolarning ijtimoiy himoya
qilinishi;
•
tibbiyot fanining amaliyot bilan birgaligi.
Fuqarolar oz sogliklarini taminlash boyicha daxlsiz huquq-
qa egadirlar.
Nazorat savollari
1. Gigiyenà qanday fan va uninig vazifalari nimalardan iborat?
2. Qanday omillar inson organizmiga tasir korsatadi?
3. Gigiyenaning tekshirish usullari qanday?
4. Gigiyenaning rivojlanish tarixi haqida nimalarni bilasiz?
5. Ozbekiston Sogliqni saqlash tizimining asosiy tamoyillari ni-
malardan iborat?
9
2- BOB
SANITARIYA-GIGIYENA LABORATORIYASI
ISHINI TASHKIL ETISH
Sanitariya-gigiyena laboratoriyasi sanitariya-epidemiologiya
nazorati markazi qoshida tashkil etiladi. Sanitariya-epidemiologiya
nazorati markazi sanitariya-profilaktika xizmatini amalga oshiradigan
mustaqil tashkilotdir. Sanitariya-gigiyena laboratoriyasi fizik va kimyo-
viy usullarda tekshiruvlar otkazadi. Laboratoriyadagi shoshilinch va
rejali tekshirishlar sanitariya-gigiyena bolimi ishlarining tezkor
bolishini va tekshirish natijasida tegishli bolim mutaxassisining chora
korishini taminlaydi.
Sanitariya-gigiyena laboratoriyasi bolinmalari tegishli vazifa-
larni bajaradi.
Mehnat gigiyenasi bolinmasining vazifalari:
ishlab chiqarish xonalari, sanoat maydonchalaridagi havo
muhitini tekshirib, undagi kimyoviy moddalar (gaz, bug, aerozol
va shunga oxshash moddalar), shuningdek, changning qay darajada
mavjudligini, ularning tarkibi va miqdoriy tavsifnomasini aniqlash;
teri yuzasi, maxsus kiyimlar, ishlab chiqarish jihozlaridan,
mahalliy ishlab chiqarish sharoitini hisobga olgan holda ishlab chi-
qarish xonalari devori va boshqa jihozlardan olingan chayindi suvining
tarkibini aniqlash;
ishlab chiqarishdagi meteorologik omillar (harorat, namlik,
havoning harakat tezligi, atmosfera bosimi)ni aniqlash;
ishlab chiqarishdagi shovqin darajasini aniqlash;
mahalliy va umumiy tebranishni (vibratsiya) aniqlash;
nur energiyasini tekshirish;
ish joylarining qay darajada yoritilganligi (tabiiy yoritish
koeffitsiyenti, suniy yoritish)ni aniqlash;
ionlashtiruvchi va rentgen nurlanishi darajasini olchash;
mehnat fiziologiyasi boyicha tekshirish (yurak-qon tomir
sistemasining holatiga, nafas olish funksiyasiga, termoregulatsiyaga,
mushak kuchiga, asab sistemasi va boshqalar ishini eng oddiy usullar
bilan tekshirib baho berish);
ventilatsiya ishini tekshirish.
Kommunal gigiyena bolinmasining vazifalari:
suvdan namuna olish, bakteriologik, fizik-kimyoviy, orga-
noleptik, radiologik bezararligini tahlil qilish;
10
suvning qattiqligini, oksidlanuvchanligini aniqlash;
suvda pestitsidlarni, qoldiq xlorni, xlorli ohak tarkibidagi
aktiv xlorni aniqlash;
maxsus dastur boyicha suv havzalarining sanitariya holatini
aholi foydalanadigan joylarda tekshirib organish;
oqova suvlarni tozalash boyicha inshootlar ishining sama-
radorligi ustidan laboratoriya nazorati ornatish;
oqova suvlar, atmosfera havosi va tuproqni tekshirib, sanoat
korxonalari tashlagan chiqindilar tufayli ular tarkibida hosil bolgan
zararli moddalar miqdorini aniqlash va hokazo;
havoning harorati, namligi, harakat tezligi, atmosfera
bosimini aniqlash, laboratoriya tekshirishlari uchun havodan sinama
olish;
tuproqdan sinama olish, fizik-kimyoviy, bakteriologik,
gelmintologik tekshirishlar otkazish;
tuproqning donadorligi, uning govaklilik hajmini aniqlash;
tuproqdagi pestitsidlar miqdorini aniqlash.
Ovqatlanish gigiyenasi bolinmasining vazifalari:
ovqatlanishni fiziologik meyorlarga muvofiq kelishi, vita-
minlar bilan taminlanganligini chuqur organish;
ishlab chiqarilayotgan oziq-ovqat mahsulotlari (gosht,
tuxum, baliq, sut mahsulotlari, spirtsiz ichimliklar, kolbasa, tayyor
mahsulotlar)ning sanitariya talablariga hamda Davlat standartlari-
ning mahsulotga gigiyenik nuqtayi nazardan muvofiq kelishi ustidan
nazorat ornatish;
bolalar ovqatlanishini tekshirish;
alemetar kasallanish va zaharlanish hollarida ovqat qoldiq-
larini va tayyor taomlarni sanitariya-kimyoviy tekshiruvdan otkazish.
Bolalar va osmirlar gigiyenasi boyicha laboratoriyada quyidagi
tekshirish ishlari olib boriladi:
bolalar ovqatlanishini tekshirish;
ovqatlanishning fiziologik meyorlarga muvofiq kelishi,
vitaminlar bilan taminlanganligini chuqur organish;
alemetar kasallanish va zaharlanish hollarida ovqat qoldiq-
larini va tayyor taomlarni sanitariya-kimyoviy tekshiruvdan otkazish;
xonalardagi havo muhitini tekshirib, undagi kimyoviy
moddalar (gaz, bug, aerozol va unga oxshash moddalar) mavjud-
ligini, ularning tarkibi va miqdoriy tavsifnomasini aniqlash;
muassasadagi xonalarning meteorologik omillari (harorat,
namlik, havoning harakat tezligi, atmosfera bosimi)ni aniqlash;
shovqin darajasini aniqlash;
11
xonaning yoritilganligini (tabiiy yoritish koeffitsiyenti, suniy
yoritish)ni aniqlash;
bolalar fiziologiyasi boyicha tekshirishlar (yurak-qon tomir
sistemasining holati, nafas olish funksiyasi, termoregulatsiya, mushak
kuchi, asab sistemasi va boshqalar ishini eng oddiy usullar bilan
tekshirib, baho berish);
ventilatsiya ishini tekshirish.
Bolalar va osmirlar gigiyenasi boyicha laboratoriya tekshirish-
lari asboblar bilan olchovlar SENM laboratoriyalarining mehnat
gigiyenasi, kommunal gigiyena, bakteriologiya laboratoriyasi va boshqa
shu singari sohalari boyicha bolinmalarida otkazilishi kerak. Bunda
bolalar va osmirlar bolinmasining topshirigiga binoan havo muhiti,
mikroiqlim, yoritish, xonalardagi shovqin darajasi,suvning sifati
hamda bolalar muassasasi yer maydonidagi tuproqning sanitariya
holatini tekshirish ishlari amalga oshirilishi kerak.
Laboratoriya xonalari
Sanitariya epidemiologiya nazorat markazining hajmi va dara-
jasiga qarab laboratoriya xonalarining soni va katta-kichikligi har xil
bolishi mumkin. Laboratoriya xonalari elektrlashtirilgan, vodoprovod,
kanalizatsiya, markaziy tartibda isitiladigan, issiq suv bilan ta-
minlangan bolishi kerak. Laboratoriyada xodimlar qol yuvadigan
maxsus moslamalar alohida ornatiladi. Xonalarning tabiiy va suniy
yoritilishi yetarli darajada bolishi kerak. Xonalardagi havo harorati
1821°C, nisbiy namlik 4060 % bolishi kerak. Tabiiy ventilatsiya
uchun darcha yoki tuynuklar ochiladi va yozning issiq kunlarida
ularga mayda kozli torlar tutib qoyiladi. Polga linoleum yoki relin
qoplanadi. Stollarning usti yuqori haroratga, kislota va ishqorlarga
chidamli material bilan qoplanadi. Stol usti silliq hol latta bilan
tozalash va dezinfeksiya qilish imkonini beradigan pishiq nitroemal
bilan qoplanishi zarur. Laboratoriya jihozlarida elektr simi, gaz,
suv, kanalizatsiya va boshqalarni keltirib ornatish Sogliqni saqlash
vazirligining tegishli buyruqlari bilan tasdiqlangan turli meyoriy
hujjatlarda belgilab berilgan.
Mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik choralari
Laboratoriyada bajariladigan ishlarning kopchiligi odam orga-
nizmiga zararli tasir korsatadigan moddalarni qollash bilan
bogliq. Shuning uchun ehtiyot choralarini kormaslik va xavfsizlik
texnikasi qoidalariga rioya qilmaslik moddalarning portlab ketishiga,
12
yongin chiqishiga va boshqa shunga oxshash kongilsiz hodisalarga
sabab bolishi mumkin.
Apparatlar va asbob-uskunalarni ishlatishga oid xavfsizlik
qoidalari
Isitish asboblari issiqlik otkazmaydigan material ustiga ornatiladi
va ularga ishqor, kislota, tuz va boshqa eritmalar sachrashiga yol
qoyilmaydi. Elektr asboblari yerga ulab qoyiladi va har oyda bir
marta ularning ishga yaroqliligi tekshirib koriladi. Elektr asbobi
ishlab turgan vaqtda shovqin chiqsa yoki hid-tutun chiqsa, asbob
manbadan uzib qoyiladi. Tekshirib korilib, tamirlanmaguncha
asbobdan foydalanilmaydi. Elektr asboblarni uchlanma ( troynik)
lar yordamida 1 manbaga ulash man etiladi. Bu elektr simlarini
kuyib ketishiga va ot chiqishiga sabab bolishi mumkin.
Shisha buyumlardan foydalanish vaqtida jarohatlanishning oldini
olish uchun quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak. Shisha asboblar
yigishtirilayotganda, shisha naychalar belgilangan joylardan sindirib
olinayotganda, yupqa idishlarga tiqin yopilayotganda qolga albatta
sochiq orab olish kerak. Moddalar almashtiri (aralashtiri)layotganda,
issiq ajralib kuyishdan saqlanish uchun, probirka ogzini ozidan va
yonidagi xodimdan boshqa tomonga burish kerak. Idishlarga bata-
mom sovib bolgandan keyingina tiqin yopiladi. Bosim yoki vakuum
ostida ishlashga moljallangan idishlardan foydalanishdan oldin ular
23 soat mobaynida maksimal bosim va maksimal siyraklanish
sharoitida, maxsus tosiqlar qollab, sinab koriladi. Gazning yonuvchi
qismi gaz tarmogiga biriktiruvchi va gaz sizib chiqishiga yol
qoymaydigan yumshoq naychalar bilan ulanadi. Yonib turgan gaz
yaqinida paxta, doka, spirt, efir va boshqa ot oladigan buyumlar
bolmasligi kerak. Ish kunining oxirida laboratoriyaga gaz otadigan
joydagi umumiy gaz jomragi yopib ketilishi zarur.
Ventilatsiya ishini maxsus tayinlangan xodim nazorat qiladi. Barcha
xonalardagi ventilatsiyani ish boshlashdan oldin ishlatib qoyiladi.
Zaharli, zararli, tez ot oluvchi buglar, gazlar ajralib chiqishi
bilan bogliq bolgan ishlar havo soradigan shkafda olib boriladi.
Ish paytida havo soradigan shkaf eshiklari mumkin qadar kamroq
ochilishi kerak. Chang chiqadigan, suyuqlik sachraydigan ishlar ham
havo soradigan shkaflarda bajariladi. Bunda himoya kiyimlari
(kozoynak, fartuk, qolqop,yenglik) kiyib olish, zarur hollarda
respiratorlardan foydalanish lozim.
Ventilatsiya yaxshi ishlamay qolganda havo soruvchi shkafdagi
ishlar darhol toxtatiladi.
13
Kislota va ishqorlar bilan ishlash qoidalari
Kislota va ishqorlar bilan bajariladigan ishlar havo soruvchi
shkaflarda bajariladi. Bunda kozga kozoynak taqib, qolga rezina
qolqop, yenglik, rezina fartuk kiyib olinadi. Kislota, ishqor va
boshqa shunga oxshash otkir suyuqliklar maxsus asboblarda
aralashtiriladi. Kislotani ogizda sorib olish juda xavfli bolgani uchun
idishlardagi kislotalar koptoksimon piðetka (sorgichlar), olchov
silindrlaridan foydalanib chiqarib olinadi. Kislota eritmasini tayyorlash
uchun avval idishga suv solinadi, keyin ehtiyotkorlik bilan kislota
naychalar orqali qoshiladi. Oyuvchi ishqorlarning katta bolaklari
ustiga maxsus material yopib qoyiladi va maxsus ajratilgan joylarda
maydalanadi. Aniq miqdorda tortib qoyilgan ishqorni albatta hajmi
katta bolgan, ogzi keng idishga solinadi va shundan keyin unga
zarur miqdorida suv quyib, yaxshilab aralashtiriladi. Ishlash uchun
tayyorlangan kislota va ishqorlar maxsus idishda, alohida xonada
saqlanadi. Oyuvchi moddalarni katta shisha idishga solib, maxsus
yashikda ikki kishi tashiydi. Idishlarni kotarishdan oldin ularning
sozligi tekshirib koriladi.
Tez alanga oladigan moddalarni ishlatish qoidalari
Tez alanga oladigan va portlash xavfi bolgan moddalar ( efir,
benzin, benzol, aseton, spirt va boshqalar)ni ishlatganda havo
soruvchi shkafdan foydalanish kerak. Bu vaqtda xonadagi gaz
isitgichlarini ochirib qoyish, gugurt chaqmaslik, chekmaslik lozim.
Barcha elektr asboblarini ishlatish vaqtida uchqun chiqmasligi uchun
ularni ochirib qoyish zarur. Tez alanga oladigan suyuq moddalarni
suv hammomidagina 100°C gacha isitish mumkin. Bunda ichiga suyuq-
lik solingan kolbani qaynoq suvga tushirishdan oldin uni biroz isitib
olish zarur. Suyuqlikni 100°C yuqori darajaga moy taftida isitiladigan
asboblarda qizdiriladi. Bunda asbobning harorati qizdirilgan suyuqlik
oz-ozidan ot olib ketishi mumkin bolgan haroratdan ortib
ketmasligi kerak. Tez alanga oladigan va portlash xavfi bolgan
moddalar qalin shisha idishlarda va asbest toshalgan temir yashik-
larda saqlanadi. Yashiklar qizitiladigan asboblardan va yol yoqalaridan
uzoqroq joylarga qoyiladi, lekin yashiklarga yaqinlashish qulay
bolishi kerak. Ish joyida bu moddalar miqdori bajarilayotgan ish
uchun zarur bolgan miqdorda saqlanishiga ruxsat beriladi. Yonuv-
chi suyuqliklar ishlatib bolingach, ularning qolgan qismi zich
yopiladigan idishlarga solinadi va yoq qilib yuborish uchun
14
topshiriladi: ularni kanalizatsiyaga tokish mumkin emas. Zaharli gaz
hosil qiluvchi moddalar faqat zararsizlantirilgandan keyingina
kanalizatsiyaga tokilishi mumkin.
Har bir laboratoriyada himoya vositasi (protivogaz) va ot
ochirish moslamalari bolishi kerak. Ishni tamomlagandan keyin
qollarni yaxshilab yuvish, tishni tozalash va ogizni chayish kerak.
Agar laboratoriyada ot chiqsa darichalar va derazalarni yopish,
ventilatsiya va elektr asboblarini ochirish kerak. Yonilgi gaz solingan
idishlarni, yonuvchi suyuqliklarni, kimyoviy jihatdan aktiv bolgan
moddalar va boshqa shu singari narsalar hovliga olib chiqiladi.
Reaktivlar va boshqa materiallarni saqlash qoidalari
Bir shkafda bir-biriga qoshganda portlash xavfini tugdiradigan
(masalan, mineral kislotalarni organik erituvchilar bilan birga)
saqlash man etiladi. Barcha moddalar idishlari aniq yozuvlar bilan
taminlangan va ularning zaharlilik darajasi korsatilgan bolishi kerak.
Alohida xavfli, yani zaharlilik darajasi katta bolgan moddalar
yopiq metall shkaflarda saqlanishi kerak. Bu moddalar zarur bol-
ganda qatiy belgilangan miqdordagina beriladi. Laboratoriyada ish
olib borayotgan laborant texnika xavfsizligini taminlash yuzasidan
quydagi vazifalarni bajarishi kerak:
gaz va elektr tarmoqlari, ventilatsiya, nazorat-olchov as-
boblarining soz ekanligini nazorat qilib borishi;
ish ornini tartibli tutishi. Ish vaqti tugagach, shisha idishlar
hamda reaktivlar va kuchli tasir qiluvchi moddali idishlarni tek-
shirish va maxsus ajratilgan joylarga olib borib qoyishi;
kimyoviy moddalar saqlanadigan shkafni qulflab, muhrlab
masul xodimga topshirishi;
belgilangan hujjatlarni togri olib borishi va ularni ehtiyot
qilib saqlashi lozim.
Meterologiya va standartlash togrisida tushuncha
D.I.Mendeleyev fan uchun, amaliyot va tabiatni bilish uchun
olchovlarning ahamiyatini tariflab, bunday degan edi: Qayerdaki
olchash boshlansa, osha joyda fan boshlanadi. Tabiatda olchov
bilan vaznbilish qurolining asosiy mohiyatidir.
Olchov jarayonining nazariy asoslarini yaratish va takomil-
lashtirish bilan shugullanuvchi fan
meterologiya
deb ataladi.
Olchovlar
birligini taminlash uchun ishda qollanishga ruxsat etilgan, muay-
yan tarzda jamlangan birliklarni qonunlashtirish meterologiyaning
15
a s o s i y v a z i f a l a r i d a n biridir. Meterologiyaning i k k i n c h i
v a z i f a s i bu olchov vositalarini muntazam ravishda tekshirib
turishdan iborat. Shunday qilib, har bir laboratoriyadagi olchov
asboblari vaqt-vaqti bilan meterologiya nazoratidan otkazilib turilishi
kerak. Shundagina olingan malumotlar yagona standartga muvofiq
keladi.
Standart
bu texnika qonuni bolib, tegishli davlat tashkiloti
tomonidan tasdiqlangan fan, texnika yutuqlarini, amaliy tajribani
hisobga olgan holda standartlashtirish boyicha bajarilgan ish
natijasidir. Standart bajarilishi shart bolgan bir qator talablarni oz
ichiga olgan hujjat shaklida, etalon tarzida nashr etiladi.
Standart
bu namuna yoki sifat etaloni bolib, shu orqali
davlat sifati darajasini ilmiy jihatdan asoslangan holda boshqaradi.
Bu qonun kuchiga ega bolgan hujjatdir, yning buzilishi jinoyatdir.
Standartning a s o s i y
v a z i f a s i quyidagilardan iborat:
tayyor mahsulot, xomashyo, materiallar, yarimtayyor
mahsulotlar sifatiga qoyiladigan talablarni hamda komplekt holda
tayyorlanadigan buyumlarni sifat korsatkichlari bilan tayyorlanishi
zarur bolgan talablarni belgilaydi;
mahsulot sifatini belgilash korsatkichlari va sinash hamda
nazorat qilishning metodi va vositalarini aniqlaydi;
mamlakatda olchovlar birligini va ularning togri bolishini
taminlaydi;
hujjatlashtirishning yagona nusxasini ornatadi;
yagona termin va belgilar ornatadi.
Standartning quyidagi t o i f a l a r i ornatilgan:
davlatlararo standartlar;
sohalararo standartlar;
Respublika standartlari;
korxonalar standartlari.
Standartlar maqsadi va mazmuniga qarab quyidagi t u r l a r g a
bolinadi:
texnika shartlari;
umumiy texnika talablari standarti;
parametr va olchovlar standarti;
asosiy parametr va olchov turlari;
konstruksiya va olchovlar;
markalar;
assortimentlar standartlari;
qabul qoidalari standartlari;
16
nazorat qilish (sinash, tahlil qilish), belgi qoyish (marki-
rovka), qadoqlash,tashish va saqlash qoidalari standartlari;
foydalanish va tamirlash qoidalari standartlari;
maxsus texnologik jarayonlari standartlari;
olchov asboblarini tekshirish usullari va vositalari standartlari.
Standartlar ozining tegishli belgilariga ega bolib, ular
indeksdan, royxat raqamidan, tasdiqlangan yilini korsatuvchi
raqamlar (songgi ikki raqamli) dan iborat boladi.
Nazorat savollari
1. Sanitariya-gigiyena laboratoriyasining qanday bolimlari va nomlari
mavjud?
2. Sanitariya-gigiyena laboratoriyasining vazifalari qanday va unga qanday
talablar qoyiladi?
3. Mehnatni muhofaza qilish va xavfsizlik qoidalari haqida nimalarni
bilasiz?
4. Standartlash va meterologiya nima?
17
3- BOB
ATMOSFERA HAVOSI GIGIYENASI
Atmosfera havosi yerning ustki qismini orab olgan gazli qavati
bolib, tabiiy omil hisoblanadi.
Havoning inson salomatligi uchun ahamiyati goyat katta. Gið-
pokrat bundan juda kop yillar ilgari Bizning salomatligimiz va
kasalliklarimiz bizni orab turgan tashqi muhithavo, suv, tuproq
kabilarning xarakteriga bogliq degan.
Atmosfera havosining kimyoviy tarkibi va uning
gigiyenik ahamiyati
Atmosfera havosi kislorod, uglerod (IV) oksidi, azot, argon va
boshqa gazlarning fizikaviy aralashmasidan iborat.
Nafas bilan olinadigan va chiqariladigan havoning kimyoviy
tarkibi quyidagi jadvalda keltirilgan.
1- jadval
¹
z
a
G
,i
s
o
v
a
h
a
r
e
f
s
o
m
t
A
%
s
a
f
a
N
%
,i
g
a
d
n
a
g
li
r
a
q
i
h
c
1
2
3
4
d
o
r
o
l
s
i
K
d
i
s
k
o
)
V
I
(
d
o
r
e
l
g
U
t
o
z
A
r
a
l
z
a
g
t
r
e
n
i
a
q
h
s
o
b
a
v
n
o
g
r
A
4
9
,
0
2
3
0
,
0
8
0
,
8
7
4
9
,
0
0
,
6
1
4
,
5
1
7
,
4
4
,
3
6
2
,
8
7
4
9
,
0
Atmosfera havosining eng muhim tarkibiy qismi kislorod
hisoblanadi.
KISLOROD. Organizmning hayotiy faoliyatida kislorod eng
muhim orin tutadi, chunki barcha oksidlanish hodisalari bevosita
uning ishtirokida sodir boladi. Odam tinch holatda minutiga 350
mm kislorod sarf qiladi. Shuni aytish kerakki, inson organizmining
kislorod bilan taminlanishi buzilsa, nafas, makaziy nerv sistemasi,
yurak-qon tomir sistemasi faoliyatida jiddiy ozgarishlar sodir boladi.
Organizm uchun kislorodning havodagi absolut miqdori emas, balki
uning parsial bosimi ahamiyatga ega. Chunki opka alveolalarida
kislorodning qonga va qondagi toqima suyuqliklariga otishi parsial
bosimlar farqi tasirida amalga oshadi. Agar bosim pastga tushib
ketsa, kislorod qonga ota olmaydi, toqima va hujayralarda kislorod
tanqisligi roy beradi va bu esa giðoksiyaga olib keladi.Inson organiz-
18
mini kislorod bilan taminlanishi buzilsa nafas, markaziy nerv
sistemasi, yurak-qon tomir sistemasi va boshqa sistemalar faoliyatida
jiddiy ozgarishlar sodir boladi.
4060 % gacha kislorod bilan boyitilgan havodan nafas oldirish
kislorod yetishmasligini davolashda qollaniladi. Agar barokameralarda
bosim 3 atmosferaga oshirilsa, RO
2
640 g Pa gacha , simob ustuni
480 mm gacha kotariladi. Odam mana shunday sharoitlarda bolgan
giðoksiya holatidagi toqimalarda kislorod tarkibi yaxshilanib, uning
hayot faoliyati meyorlashadi. Bu davo usuli
giðerbarik oksigenatsiya
usuli deb ataladi.
Azot va inert gazlar guruhi
Azot
atmosfera havosining asosiy tarkibiy qismi bolib, uning
gigiyenik ahamiyati shundaki, kislorodni odamning meyorda nafas
olish uchun zarur darajada suyultirib omixta qiladi, chunki busiz
sof kislorodda hayot bolishi qiyin.
Havoda azotning kopayib ketishi kislorodning parsial bosimini
kamaytiradi va giðoksiya, asfiksiya holatini paydo qiladi. Biroq azot
tabiiy holatda oz miqdorini ozgartirmaydi. U qonda yaxshi eriydi,
past bosimda esa qondan chiqib ketib, kesson kasalligining kelib
chiqishiga sabab boladi.
Juda kam boladigan
boshqa gazlar
chaqmoq, elektr
tolqinlarida ultrabinafsha nurlar tasiri ostida hosil boladi.Ularning
gigiyenik ahamiyati kam. Atmosferada boladigan
ozon
quyosh
spektrining qisqa tolqinli ultrabinafsha nurlarini ushlab qolib, Yer
yuzasidagi jami jonzotni halokatli tasirdan saqlab qoladi.
Har bir kimyoviy modda uchun ruxsat etiladigan miqdor (REM)
ishlab chiqilgan bolib, uni amalda tatbiq etishga katta ahamiyat
beriladi.
Atmosfera havosining fizik xossalari
Havoning harorati.
Quyosh nuri atmosferadan otayotganda uni
amalda qizdirmaydi. Havoning isishi tuproqning issiqlikni qaytarishi
hisobiga yuz beradi. Havo haroratining gigiyenik ahamiyati uning
organizmdagi issiqlik almashinuviga tasiri bilan belgilanadi. Odam
organizmida issiqlik hujayra va toqimalarda boladigan oksidlanish
hodisalari hisobiga hosil boladi. Hayotiy hodisalar meyoriy kechuvchi
doimiy gavda haroratida amalga oshiriladi. Murakkab termoregulatsiya
mexanizmi tufayli organizmimiz hatto havo harorati birmuncha
ozgarganda ham issiqlik muvozanatini saqlaydi.
19
Tashqi muhitga issiqlik berishning uch asosiy yoli bor:
teri yuzasidan terning buglanishi ( 1 g ter buglanganda
organizm 2, 5 kJ atrofida energiya yoqotadi);
issiqlikning nurlanish yoli bilan sovuqroq predmetlar tomoniga
uzatilishi;
teriga yondashib turadigan havo qatlamlarining bevosita qizishi
hisobiga boladigan konveksiya.
Harorat keskin va uzoqroq vaqt ozgaraveradigan bolsa, qizib
ketish (havo harorati yuqori bolganda) hollarini keltirib chiqaradi.
Havoning namligi.
2560 % orasidagi nisbiy namlik eng qulay
hisoblanadi. Suv havzalari, tuproq yuzasi va osimliklardan doim
suv buglari chiqib turadi, bu havoning namlanishiga sabab
boladi, 1m
3
dagi suv buglari miqdori (g.da) absalut havo namligi
deb ataladi. Maksimal havo namligi bu 1 m
3
havoning malum
haroratida namlik bilan tola-tokis toyinib olishi uchun zarur bolgan
suv buglari miqdoridir (g.da).
Havoning harakati.
Sanitariya amaliyotida havo harakat tezligi
va shamolning yonalishi aniqlanadi.
Havo harakati tezligining meyori, asosan, havoning haroratiga
qarab belgilanadi. Turar joy xonalarida tezlik 0,10,3 m.sek, jismoniy
tarbiya zallarida 0,5 m.sek gacha, ishlab chiqarishda va issiq sex-
larda esa 11,5 m.sek gacha meyor hisoblanadi. Havo harakatining
gigiyenik ahamiyati shundaki, u turar joylar va binolar ventilatsiya-
sini, atmosferaning ifloslanishlardan oz-ozidan tozalanishini
yaxshilaydi.
Shamolning yonalishi u harakatlanayotgan dunyo tomoni bilan
aniqlanadi va rumbalarda belgilanadi (2- rasm).
2-rasm.
Shamollar guli.
Sh
J
JG
G
Sh-G
20
Atmosfera bosimi.
Yerning tortishish kuchi tufayli atmosfera
yerdagi narsalarga tasir korsatadi. Havo bosimining bir kunlik
ozgarishi odatda simob ustunining bir necha mm.ga yetadi. Atmo-
sfera bosimining ana shunday asta-sekin ozgarib borishi soglom
odam organizmiga deyarli tasir korsatmaydi. Biroq bemor odam-
larda ob-havo almashinuvi natijasida oldingi ogriqlar kuchayadi,
asab kasalliklari paydo boladi, eski jarohatlar ogriydi. Bosim
pasaygan sari kislorodning parsial bosimi kamayadi, bu esa balandlik
kasalligiga xos belgilar bilan kechadi.
Atmosferaning yuqori bosimi tasiriga uchraganda kesson
kasalligini kuzatish mumkin.
Havo ionizatsiyasi.
Atmosferada radioaktiv unsurlar, elektr tol-
qinlari, ultrabinafsha va kosmik nurlar tasiri ostida hosil boladigan
ionlarning doimiy almashinuvi bolib turadi.
Toza havo ifloslangan havodan yengil manfiy ionlar kopligi
bilan farqlanadi. Shaharning ifloslangan havosi qishloq joylar va
dam olish maydonlari havosiga qaraganda kamroq ionlashgan. Havoda
chang va karbonat angidrid gazi nechogliq kop; uning harorati va
namligi qancha yuqori bolsa, unda ogir ionlar shunchalik kop
boladi. Shu sababdan turar joy va jamoat binolaridagi havoning
ionizatsiya darajasi havo tozaligining korsatkichi hisoblanadi.
Komfort maydonda havo harorati 1718°C, nisbiy namlik 40
60 %, havo yonalishi tezligi 0,1 m.sek, atmosfera bosimi 760 mm
simob ustuniga teng bolishi kerak.
Atmosfera havosi ifloslanishining oldini
olish yollari
Hozirgi kunda atmosfera havosini muhofaza qilish uchun quyidagi
uchta tadbirni amalga oshirish kozda tutiladi:
texnologik;
loyihalash;
sanitariya-texnik tadbirlar.
Bundan tashqari, turar joylardagi atmosfera havosini ifloslanishida
moddalarni ruxsat etilgan darajasini taminlash uchun Ozbekiston
Respublikasi tomonidan chiqarilgan 001594 sonli sanitariya qoida
va meyorlari belgilangan.
Texnologik tadbirlar.
Texnologik chora-tadbirlarga zararli mod-
dalarni kamroq zararlilariga almashtirish, xomashyolarni zararli
aralashmalardan tozalash, quruq qayta ishlashni hol qayta ishlash
bilan almashtirish, ishlab chiqarish jarayonining berkligi, avto-
matlashtirish va boshqalar kiradi.
21
Loyihalash tadbirlari.
Loyihalash tadbirlari, asosan, shahar
chegarasini shamollar yonalishini hisobga olgan holda, ishlab
chiqarish va yashash maydonlariga togri taqsimlanishi, ishlab
chiqarish va yashash binolaridan ajratib turadigan sanitariya-himoya
muhitini yaratishni oz ichiga oladi.
Sanitariya-himoya muhiti uchun quyidagi olchamlar belgilangan:
1- s i n f sanitariya-himoya muhiti kengligi 1000 m;
2- s i n f sanitariya-himoya muhiti kengligi 500 m;
3- s i n f sanitariya-himoya muhiti kengligi 300 m;
4- s i n f sanitariya-himoya muhiti kengligi 50 m.
Sanitariya-himoya muhiti gazlar tasiriga chidamli osimliklar
bilan kokalamzorlashtirilishi lozim.
Sanitariya-texnik tadbirlar.
Sanitariya-texnik chora-tadbirlar
sanoat chiqindilarini qayta ishlash hamda chang va gazlarni ushlab
qolish xususiyatlari bilan farq qiluvchi tozalash inshootlari yordamida
tozalashni kozda tutadi. Ularga quruq mexanik chang ushlagichlar,
filtrlar va hol usulda tozalash apparatlari kiradi. Havoni tozalash
uchun turli filtrlardan foydalaniladi, ulardagi filtrlovchi yuza esa
turli gazlamalar va gaz bilan hol tozalash hisoblanadi.
Nazorat savollari
1. Atmosfera havosining kimyoviy tuzilishi va inson uchun ahamiyati
qanday?
2. Havoning fizik xossalari va inson organizmi uchun ahamiyati
qanday?
3. Shamollar yonalishi va uning ahamiyati haqida nimalarni bilasiz?
4. Atmosfera havosining ifloslanish manbalari nimalar?
5. Atmosfera havosi ifloslanishining oldini olish uchun qanday chora-
tadbirlar koriladi?
6. Iqlim va mikroiqlim nima?
22
4- BOB
TUPROQ GIGIYENASI
Aholi yashash joylarini chiqindilardan tozalash
Yer kurrasining ustki qatlami tuproq deb ataladi. Tuproqda juda
kop miqdordagi mikroorganizmlar yashaydigan mineral hamda
organik zarrachalar qoshilmasidan iborat Yer qobigi govak yuza
qatlamining unumdor qismidir.
Tashqi muhitning asosiy elementlaridan bolgan tuproq va unga
yoyilib ketgan tog jinslari kishilar sogligiga va ular hayotining
sanitariya sharoitlariga katta tasir korsatadi.
Tuproq foydalanilishiga qarab 3 turga bolinadi:
turar joylardan tashqaridagi tabiiy tuproq. Bunday tuproqdan
qishloq xojaligi ekinlarini ekishda, qurilishlarda foydalaniladi;
turar joylar uchun ishlatiladigan suniy tuproq;
tuproqlarning suniy qoplami, yani asfalt, beton va shagal
bilan qoplami.
Tuproq qatlami Yer kurrasi bilan atmosfera ortasidagi muvo-
zanatnimurakkab moddalar almashinuvi, energiya ajralishini hamda
biosferadagi jonivorlarning yashash tarzi mutanosibligini saqlab
turadi.
Tuproq qattiq zarrachalar turli kattalik va shakldagi dona-
chalar va ular orasidagi bosh oraliqlarhavo bilan tolgan mayda
katakchalardan iborat. Donachalar va katakchalarning olchami
tuproqning eng muhim gigiyenik xossalari; havo otkazuvchanligi,
namlik sigimi, gigroskopligi, kapillarligini belgilaydi.
Tuproqning issiqlik xossalari muhim gigiyenik ahamiyatga ega.
Tuproqning yuza qatlami quyoshdan qiziydi va songra ozidan issiqlik
chiqarib, yer ustidagi havo qatlamini isitadi. Tuproqning issiqlik
xossalarini vodoprovod va kanalizatsiya quvurlari, binolar poyde-
vorining chuqurligini aniqlashda hisobga olish zarur.
Ayrim tumanlar tuproqlarida qator elementlar (yod, ftor,
kobalt, molibden va boshqalar) miqdori kam bolishi yoki oshgan
boladi, bu, oz navbatida, suv, osimlik va hayvonot dunyosining
mineral tarkibi ozgarishlariga olib keladi. Natijada spetsifik kasal-
liklar, geokimyoviy epidemiyalar nomini olgan flyuoroz, endemik
buqoq, molibdenoz va boshqalar paydo bolishiga sharoit vujudga
kelishi mumkin.
23
Katta miqdordagi chiqindilar tuproqqa tushib, tuproqning oz-
ozidan tozalanish xususiyati tufayli yuqumsiz holga keltiriladi.
Tuproqning oz-ozidan tozalanishi
Tuproqning oz-ozidan tozalanishi tuproqning tuzilishi,
kimyoviy tarkibi, fizik xossalari, bakterial mikroflorasi va faunasiga
bogliq bolgan murakkab hodisadir. Oz-ozidan tozalanish hodisasi
2 bosqich minerallanish va nitrifikatsiyani bosib otadi. Organik mod-
dalarning minerallanishi aerob (kislorod tushadigan) va anaerob
(kislorodsiz yoki yetarli bolmagan)sharoitlarda sodir bolishi mumkin.
Organik moddalar aerob sharoitlarda spora tashimaydigan chirindi
mikroblar va achitadigan mikroblar faoliyati tufayli parchalanadi.
Organik moddalarning parchalanish hodisasi havoni ifloslantiradigan
badboy gazlar ajralishi bilan otadi. Shuning uchun chirindilarni
aerob sharoitlarda zararsizlantirish kerak.
Organik moddalar parchalanishining muayyan bosqichida maxsus
mahsulot gumus (chirindi) hosil boladi. Gumus organik moddalarga
boy, murakkab kimyoviy tarkibga ega bolgan birikma. Uning tarki-
bida gumin, ulmin, kren kislotasi, ligninlar, proteinlar, karbon suvlar,
yoglar, organik kislotalar boladi.
Gumus asta-sekin parchalanadi va osimliklarga zarur oziq
moddalar beradi, badboy hid hosil qilmaydi va spora tashuvchilardan
tashqari, mikroorganizmlar saqlanmaydi,yaxshi ogit hisoblanadi.
Chiqindilar tasnifi va toplanish tartibi
Chiqindilar ikki guruh: suyuq va qattiq chiqindiaxlatlarga
bolib organiladi.
A. S u y u q c h i q i n d i l a r :
hojatxona chiqindilari;
yuvindi chiqindilari;
sanoat korxonalari, molxonalardan chiqqan va yogingarchilik
natijasida hosil bolgan suvlar.
B. Q a t t i q c h i q i n d i l a r .
uy chiqindi-axlatlari;
kocha supurindilari;
jamoa oshxonalarining chiqindi axlatlari;
sanoat korxonalari, savdo obyektlaridan chiqadigan chiqindi
axlatlar;
gong;
hayvonlarning olik tanasi, gosht ishlab chiqarish korxonalari
chiqindilari;
24
qurilish chiqindilari va boshqalar.
Aholi yashash joylarida hosil boladigan chiqindilarning miqdori
va ularning tarkibi shaharning katta-kichikligiga, kanalizatsiya bor-
yoqligiga, umumiy ovqatlanish tarmogining rivojlanish darajasiga,
iqlim sharoitiga va boshqalarga bogliq holda ozgarib turadi.
Axlatxonalardagi uy-rozgor chiqindilari kemiruvchilar va
hasharotlarning kopayishiga, yoqimsiz hidlar chiqishiga sabab bo-
ladi. Gigiyenik nuqtayi nazardan organik moddalar saqlagan chiqin-
dilarning ahamiyati katta. Ular aholi mahallalaridan oz vaqtida
tashib ketilmaganida havo ammiak, vodorod sulfid, metkaptan va
boshqa moddalarning parchalanish mahsulotlari bilan ifloslanishi
mumkin. Zarur chiqindi toplovchi transport vositalari miqdori
hisoblab chiqiladi va chiqindilarni yigish va zararsiz holga kelti-
rishning maqsadga muvofiq qurilmasi belgilanadi.
Aholi yasash joylarini tozalash
Aholi yashash joylarini tozalash deganda, chiqindilarni yigish,
tashib ketish va zararsizlantirish boyicha otkaziladigan tadbirlar
yigindisi tushuniladi. Ozbekiston Respublikasida chiqarilgan 0068
96- sonli Sanitariya qoida va meyorlarida korsatilgan Ozbekiston
Respublikasi shaharlarida qattiq chiqindilarni yigish, saqlash, tash-
qariga chiqarish hamda bezarar holga keltirish togrisidagi sanitariya
qoidasi ga amal qilish fuqarolar burchidir. Aholi yashash joylarini
tozalash faqat gigiyenik emas, balki iqtisodiy ahamiyatga ega,
chunki chiqindilardan ogitlar sifatida, issiqlik energiyasi olish
uchun, mollarni boqishda foydalaniladi va hokazo.
Aholi yashaydigan joylarni suyuq chiqindilardan tozalash 2
yol bilan olib boriladi.
1. Kanalizatsiya orqali; bunda suyuq chiqindilar maxsus quvurlar
(oqizish qurilmasi) orqali maxsus chiqindixonalarga chiqarilib, u
yerda tozalanadi, zararsizlantiriladi va suvga tashlanadi.
2. Aholi yashaydigan joylardan tashqariga transport vositalari
yordamida olib chiqib tokiladi.
Rozgordagi suyuq chiqindilarni tashlash uchun oralar
kovlanadi (3- rasm). Suyuq chiqindilarni tashib ketish, yoqotish
quyidagi bosqichlarni oz ichiga oladi:
1. Chiqindilar yigiladigan joylar ( hojatxonalar, oralar).
2. Tashib ketish uchun transport.
3. Chiqindilarni zararsizlantirish va qayta ishlash inshootlari.
Hozirgi vaqtda suyuq chiqindilarni zararsizlantirish 2 usulda
olib boriladi.
25
1. Assenizatsiya dalalarida tuproqqa tashlangan suyuq chiqindilar
zararsizlantiribgina qolmay, uni tabiiy ogitga aylantiriladi. Bunday
yerlarda hosildorlik 5060 % ga oshishi kuzatiladi.
2. Yer maydoni yetishmaganda suyuq najaslarni zararsizlantirish
uchun yer haydaladigan dalalardan foydalaniladi. Ularning
assenizatsiya dalalaridan farqi shundaki, u yerda qishloq xojaligi
ekinlari yetishtirilmaydi.
Kanalizatsiya quvurlari vodoprovod quvurlaridan 1,52 m past-
roqqa komiladi. Kanalizatsiya oqavalari filtrlanib muallaq modda-
lardan ozod boladi va tuproqning oz-ozidan tozalanish xossasi
tufayli zararsizlanadi. Filtrlangan oqava suyuqlik drenajlar orqali
suv havzalariga oqiziladi.
Sugorish dalalari filtratsiya dalalaridan farqli ravishda qishloq
xojaligi ekinlarini yetishtiradi. Ular ariq va egatlarga bolinadi.
Sugoriladigan dalalarda ostiriladigan ekinlarga patogen (kasallik
3-rasm.
Luftklozet (kesmasi).
Sagi deflektori
Luftkanal
(ventilatsiyali)
Luftkanal otgan joyga
gisht terilgan
Sement suvoq
Beton zamin
Temir-beton plita
Torf sepilgan
joy
Pishitilgan joy
Qabul voronkasi
Oqova suv trubasi d=16
Toshama
Luft qopqogi
≤
250
70
30
i
-0,15
i
-0,3
80
26
qozgatuvchi) mikroblar va gijja tuxumlarining tushish xavfi boladi,
shuning uchun ularga xomligicha istemol qilinadigan sabzavotlar va
mevalar (sabzi, bodring, rediska, pomidor) ekish man etiladi.
Axlatlar ikki yol bilan zararsizlantiriladi va ulardan foydalanish
mumkin:
1. B i o t e r m i k u s u l , axlatni kompost qilish, yani axlatni
maxsus axlatxonalarda zararsizlantiriladi, song ulardan issiqxona-
larda foydalanish mumkin. Kompost usulida axlatning harorati 60
75°C ga kotarilib, undagi inson organizmiga zararli bolgan va uning
sogligiga xavf tugdiruvchi barcha tirik organizmlar oz-ozidan
qiriladi (4-rasm).
2. A x l a t n i k u y d i r a d i g a n , x i l l a y d i g a n zavodlarda
zararsizlantirish. Shu narsa malumki, aholi turar joylaridan yigilgan
axlatlardan har doim ham qishloq xojaligida foydalanilmaydi. Shuning
uchun ham ortiqcha axlatlarni zararsiz holatga keltirish maqsadida
shahardan 1000 m uzoq masofada axlatlar tuproqqa komiladi.
Nazorat savollari
1. Tuproqning gigiyenik va epidemiologik ahamiyati nimada?
2. Tuproqning oz-ozidan tozalanish xususiyati haqida nimalarni
bilasiz?
3. Chiqindilar tasnifi va toplanishi deganda nimani tushunasiz?
4. Aholi yashash joylarini chiqindilardan tozalashning qanday usul-
larini bilasiz?
5. Siz yashaydigan hududda chiqindilar qanday tozalanadi?
27
5- BOB
SUV GIGIYENASI. AHOLINI ICHIMLIK
SUVI BILAN TAMINLASH
Gigiyenik nuqtayi nazardan toza suv hayot manbayi,
salomatlik garovi hisoblanadi. Suv inson hayoti, hayvonot va osimlik
dunyosi uchun muhim ahamiyatga ega bolgan tashqi muhit
omillaridan biridir*.
Odam organzmi ham 6575 % suvdan tashkil topgan. Aholining
suvga bolgan ehtiyoji faqat ichish va ovqat tayyorlash bilan chega-
ralanib qolmaydi, chunki u tanani, turar joylarni, uy-rozgor buyum-
larini, jamoat va davolash muassasalarini toza tutish uchun zarur.
Suvning katta miqdori sanoat, transport, qishloq xojaligi eh-
tiyojlari uchun sarf boladi. Odam bir kecha-kunduz davomida 100
ml dan 3000 ml atrofida suv istemol qiladi, jumladan, 12001300
ml (48%) suvni suyuqlik korinishida, 10001100 ml suvni esa
ovqat tarkibida istemol qiladi.
Suvning epidemiologik ahamiyatini ayniqsa qayd qilib otish
lozim, chunki ichimlik suvida yuqumli kasalliklarning qozgatuvchi-
lari bolganda suv orqali yuqish yoli ichak infeksiyalari ichter-
lama, ichburug, vabo uchun xos. Ayrim virusli infeksiyalar
yuqumli gepatit (Botkin kasalligi), polemiyelit, leptosperoz, tulyare-
miyaning suv orqali otish imkoniyati ehtimoldan xoli emas. Suvda
gelmintozlaraskaridoz, shistomoz va boshqalar tarqalishi mumkin.
Suv orqali tarqaladigan epidemiyalarning asosiy belgisi bitta suv
manbayidan foydalanadigan shaxslar ortasida bir vaqtning ozida
kop sonli kasallanishning paydo bolishi hisoblanadi. Lekin kasallik
yoqotilgandan keyin kasallanishning birdaniga kamayib ketishi
kuzatiladi.
Suv sifatini belgilovchi gigiyenik meyorlar
Ozbekiston Respublikasining 1.07.2000- yildagi Ichimlik suvi
9502000- sonli Davlat standartida suv sifatini belgilovchi meyorlar
berilgan.
Ichimlik suvining xavfsizligini taminlovchi standart tort qism-
dan iborat:
*
Ilovaga qarang.
28
a) ichimlik suv epidemiya xavfini tugdirmasligi kerak;
b) kimyoviy jihatdan zararsiz bolishi zarur;
d) ichimlik suvining organoleptik xossalari yoqimli bolmogi
lozim;
e) ichimlik suv har qanday sharoitda ifloslanishdan muhofaza
qilinishi kerak.
1. Suvning kimyoviy korsatkichlari meyorlari
Korsatkichlar
Meyori
(mg.l da)
Ftor
0,7
Azot nitrat
45,0
Stronsiy
7
Molibden
0,25
Qorgoshin
0,03
Kadmiy
0,001
Margimush
0,05
Nikel
0,1
Simob
0,0005 va boshqalar.
2. Ichimlik suvning organoleptik xususiyatlari meyori
Korsatkichlar
Meyori
20 0 da suvning hidi
kopi bilan 2 ball
20 0 da suvning tami
kopi bilan 2 ball
Suvning rangi
kopi bilan 2025
Suvning loyqaligi (qoldigi)
kopi bilan 1 mg/l
Suv tarkibida kozga korinadigan har xil mayda jonivorlar va
suzib yuruvchi quyqalar bolmagan suv ichishga yaroqli hisoblanadi.
3. Suvning ruxsat etilgan radioaktiv korsatkichlari:
Radioaktiv birikmalar 9502000-sonli Davlat standartida kor-
satilgan meyorlardan oshmasligi kerak, jumladan, alfa radioak-
tivlikning umumiy yigindisi 0,1 Bk.l, beta radioaktivlikning umumiy
yigindisi 1,0 Bk.l, uran 238 ning miqdori 9,6 Bk.l, radiy 226
niki 0,96 Bk.l, radion 222 niki 80,0 Bk.l bolishi kerak.
4. Suvning epidemiologik jihatdan xavfsizligini bildiruvchi
korsatkichlar:
a) koli-indeks 3 dan kop bolmasligi yoki koli-titr 300 ml
dan kam bolmasligi;
b) bakteriyalar koloniyasining umumiy soni 1 ml suvda 100
dan kop bolmasligi;
29
d) polifaglar 200 ml suvda, oddiy ichak patogenlarilyamb-
liyalar, ichburug amyobalari, gijja tuxumlari suvda bolmasligi kerak.
Suvni tozalash va zararsizlantirish
Ochiq suv havzalari suvini, bazan yerosti suvlarini ham ular-
ning fizik xossalarini oldindan yaxshilamasdan va yuqumsizlantir-
masdan foydalanib bolmaydi.
Suvni tozalashdan asosiy maqsad uning fizik xossalarini (tiniqligi,
rangdorligi va boshqalar) yaxshilash uchun uni muallaq zarracha-
lardan ozod qilishdan iborat. Amalda bunga tinitish, koagulatsiya va
filtrlash bilan erishiladi. Suvni tinitish jarayoni maxsus inshootlar
tinitgichlarda amalga oshiriladi. Ularning tasiri shunga asoslanganki,
suvning tor teshik orqali sekinlik bilan oqishi tufayli tinitgich tubida
birmuncha yirik zarrachalar chokadi. Tinitish jarayoni 48 soat
davom etadi. Bunda juda mayda zarrachalar va mikroorganizmlarning
talaygina qismi chokindiga tushishga ulgurmaydi. Chokishni
tezlashtirish uchun uning samaradorligini oshirish maqsadida suv
koagulatsiya qilinadi. Buning uchun suvga koagulant (aluminiy sul-
fat) qoshiladi, u suvdagi kalsiy bikarbonatlari va magniy bilan
reaksiyaga kirishib, musbat zaryadli aluminiy gidroksid parchalarini
hosil qiladi.
Al
2
(SO
4
)
3
+ 3Ca (HCO
3
)
2
= 2Al (OH)
3
+ 3CaSO
4
+ 6CO
2
Manfiy zaryadga ega bolgan mayda zarrachalar koagulant
parchalari yuzasiga yopishadi va chokadi. Bu suv tiniqligining yax-
shilanishiga va rangdorligining kamayishiga imkon beradi.
Suvning tozalanishining oxirgi bosqichi filtratsiya hisoblanadi,
buning uchun vodoprovod stansiyalarida maxsus inshootlar sekin va
tez ishlaydigan filtrlardan foydalaniladi.
Hozirgi vaqtda tez tozalaydigan filtrlar orniga kontakt tindir-
gichlar ishlatilmoqda. Ularda koagulant bevosita quvurlar tizimiga
kiritiladi. Bunda filtrning yirik donador qatlamida esa muallaq
zarrachalar bolgan koagulant parchalari tutilib qoladi. Bu odatdagi
filtrlarga qaraganda unumdorlikni 22
1
/
2
marta oshirishga imkon
beradi.
Ichimlik suvining epidemiologik xavfsizligini taminlash uchun
unga yuqumsizlantirish yoli bilan yana ishlov beriladi. Yuqum-
sizlantirish uchun suvni gazsimon xlor yoki xlorli ohak eritmasi
bilan xlorlashda foydalaniladi. Xlor moddasi 67 atm bosim ostida
ballonlarda saqlanib gazsimon xlordan yirik vodoprovod markazlarida
30
foydalaniladi. Kichikroq vodoprovod markazlarida yuqumsizlantirish
uchun xlorli ohakda 2833 % aktiv xlor boladi. Suvni yuqum-
sizlantirgandan keyin 0,30,5 mg.l qoldiq xlor deb ataladigan xlor
qolsa, xlor miqdori yetarli hisoblanadi. Qoldiq xlor bu miqdorda
suvning organoleptik xossalariga tasir qilmaydi va organizm uchun
bezarardir.
Shaxsiy suv zaxiralari qaynatib, shuningdek, xlor saqlagan
tabletkalar yordamida yuqumsizlantiriladi. Masalan, pantotsid (1
tabletkasida 3 mg aktiv xlor bor), akvatsid (1 tabletkasida 4 mg
aktiv xlor bor) va yod tabletkalari (3 mg aktiv xlor) ishlatiladi.
Suvni yuqumsizlantirishning istiqbolli usullaridan biri bu
ozonlashdir. Ozonlash suvli muhitda parchalanib, atomlar kislorod
hosil qiladi, suvning fizik xossalari yaxshilanishiga imkon beradi.
Suvni ultrabinafsha nurlar bilan nurlantirish, reagentsiz zarar-
sizlantirish usuli deyiladi. Bu usul suv tarkibini ozgartirmaydi,
yoqimsiz hid va tamlar hosil qilmaydi.
Nazorat savollari
1. Suvning gigiyenik va epidemiologik ahamiyati qanday?
2. Suv kimyoviy tarkibining aholi sogligiga tasiri nimalarda ifo-
dalanadi?
3. Mahalliy va markazlashgan suv taminoti qurilmalariga qanday
gigiyenik talablar qoyiladi?
4. Suvni tozalash va zararsizlantirish usullari haqida nimalarni
bilasiz?
5. Suvning kimyoviy korsatkichlari meyori haqida nimalarni bi-
lasiz?
6. Suvning organoleptik xususiyatlari meyoriga nimalar kiradi?
31
6- BOB
TURAR JOY GIGIYENASI
Turar joylarni loyihalash va qurish ancha murakkab vazifa. Ular
gigiyenik nuqtayi nazardan togri joylashtirilgan, aholining yashashi
va dam olishi uchun qulay bolishi lozim.
Turar joylar qurilishida quyidagilarga etibor berish zarur:
1) aholi turar joy qurilishi uchun soglom maydonlarni tanlash;
2) tanlangan joylardagi tabiiy sharoitlardan, yani suv havzalari,
kokalamzor ormonlar, yerning relyefi va boshqalardan togri foy-
dalanish;
3) soglom bolmagan maydonlarni soglomlashtirish;
4) turar joylarni yuqori darajada obodonlashtirish, yani ko-
kalamzorlashtirish, kanalizatsiya, suv va gaz tarmoqlari bilan
taminlash, irrigatsiya shoxobchalarini qurish, aholi turar joylar
tozaligini taminlash, hammom, profilaktika va davolash muassasalari,
korxonalar, sport inshootlari, bolalar bogchalari, dam olish uylari
qurilishini tashkil qilish;
6) uy-joylarni tanlashda millilikka ahamiyat berish, ularning
qulayligini taminlash va boshqalar.
4-rasm.
Turar joy loyihasi:
1
zinapoya;
2
old tomondagi xona;
3
yotoqxona;
4
yemakxona;
5
oshxona;
6
hojatxona;
7
vannaxona;
8
buyumlar saqlanadigan xona;
9
peshayvon.
3
7 6
8
5
7.30
5
6
7
8
3
17.50
3
18.00
4
18.90
2
7.20
1
2
4
3
9
32
Turar joylarning asosiy vazifasi odamni noqulay iqlim sharoitlari:
sovuq, issiq, atmosfera yoginlari, shamol tasiridan himoya qilish
hisoblanadi. Biroq ilmiy-texnika taraqqiyoti asrida turar joyga talab-
lar yanada oshadi. U aholining fiziologik ehtiyojlarini, madaniy va
maishiy faoliyatini qondirish uchun qulay sharoitlar yaratishi lozim.
Turar joy yorug, keng, doimo havo almashib turadigan
bolishi kerak.
Turar joy yotoqxona, oshxona, xonalar va qoshimcha dahliz,
vannaxona, hojatxona, omborxonalardan iborat boladi. Xonalarni
joylashtirishda yaxshi shamollatish, yetarli darajada tovush
izolatsiyasi va xonalar maydoni uchun optimal sharoitni kozda
tutish lozim
Mebel jihozlarini tashish oson bolishi uchun dahlizning eni
1,4 m dan kam bolmasligi kerak (6-rasm).
Tabiiy va suniy yoritilishga qoyiladigan talablar
Xonaning tabiiy yorugligi qator omillarga bogliq:
1. Derazalarni dunyo tomonlari boyicha joylashtirish.
Gigiyenik
nuqtayi nazardan janubga va janubi-sharqqa joylashtirish maqsadga
muvofiq.
2. Derazalarning olchami va joylashtirilishi.
Derazaning yuqori
tomoni shifga yaqin qoyilsa, xonaga yoruglik yaxshi tushadi. Dera-
zalar orasidagi masofa deraza orinlarining enidan bir yarim marta-
dan oshmasligi kerak. Deraza kozlarining kattaligi va miqdori, rom
panjarasining qandayligi ham muhim ahamiyatga ega. Togri bur-
chakli deraza shakli boyicha eng talabga javob beruvchi hisoblanadi.
3. Xonaning sahni yoki chuqurligi.
Xonaning chuqurligi dera-
zaning yuqori chekkasidan polgacha bolgan masofadan 2 martadan
kop bolmasligi kerak.
4. Binolar orasidagi uzilish
( masofa) qarama-qarshi tomondagi
baland bino balandligidan 2 martadan kop oshmasligi kerak.
5. Oynalarning sifati va ularning tozalik darajasi.
Oddiy oynalar
yoruglikning bir qismini, ayniqsa, uning ultrabinafsha nurlarini
yutadi. Ifloslangan oynalar yoruglik otkazuvchanlikni 2530 % ga
kamaytiradi. Derazalardagi pardalar 40 % gacha yoruglikni singdi-
rishi mumkin.
6. Devorlar va polning boyalishi.
Ochiq ranglar yoruglikni
akslantirib, yoritilishni oshiradi.
Kechki paytda tabiiy yoritilishning yetishmasligi uchun suniy
manba bilan toldiriladi. Turar joylarning suniy yoritilishi qator
33
talablarga javob berishi kerak. Turar joy xonasidagi eng past yoritilish
choglanma lampalarda 75 lk, luminessent lampalarda 100 lk,
oshxonalarda 100150 lk bolishi kerak.
Yoruglikning kozni qamashtiradigan va yaltiroqlik tasirini
bartaraf qilish uchun tegishli armaturadan foydalanish, lampani
osish balandligini togri belgilash va yuzalar hamda jihozlarni
yaltiratmaydigan ranglarga boyash lozim.
Lampalarning uch turi farq qilinadi (5-rasm):
1. Tik yoruglik beradigan lampalar 90% yoruglik oqimini pastga
yonaltiradi. Ular turar joy va jamoat binolarini yoritish uchun
tavsiya qilinadi.
2. Tarqoq yoruglik beradigan lampalar yoruglik oqimini hamma
tomonga bir tekis tarqatadi. Bu lampalar turar joy va jamoat binolarini
yoritish uchun foydalaniladi.
3. Qaytgan yoruglik beradigan lampalar yoruglik oqimini ka-
mida 90 % ini yuqoriga yonaltiradi, songra u shiftdan qaytadi,
tarqaladi va bir tekis yoruglik hosil qiladi. Tejamli emasligi sababli
turar joy xonalarida ishlatilmaydi.
Turar joylarning mikroiqlimi va isitish turlari
Turar joylarning mikroiqlimi xonadagi havo sharoiti: harorati,
namligi, havo harakati va xonalarni orab turgan yuza harorati-
5-rasm.
Turli xil yoritgichlar:
1
tik yoruglik beradigan yoritgichlar;
2
tik va qisman qaytgan yoruglik
beradigan yoritgichlar;
3
bir xil tarqoq yoruglik beradigan yoritgichlar;
4
qaytgan yoruglik beradigan yoritgich;
5
tarqoq yoruglik beradigan
yoritgich.
1
2
3
4
5
34
dan iborat. Turar joy mikroiqlimi organizmga katta tasir korsatadi.
Turar joylarning suniy mikroiqlimi odam organizmida issiqlik
almashinuvi va salomatlik uchun qulay sharoit yaratishi kerak. Bu
sharoitlar asosan devorlar va binodagi boshqa narsalarning tuzilish
xususiyatiga, isitish va shamollatishga bogliq. Turar joylarning me-
yoriy harorati iliq iqlim sharoitlarida 1920 °C, sovuq iqlimda 20
22 °C eng qulay harorat hisoblanadi.
Xonadagi nisbiy namlik 4060 % deb hisoblanadi. Yuqori nam-
lik organizmga tasir korsatadi, bundan tashqari, binolarning
yogoch qismini chiritadi va yoqimsiz hid chiqaradigan zamburug-
larni paydo qiladi.
Uylar ikki usulda: markazlashgan va mahlliy yol bilan isitiladi.
Markazlashgan isitishning turli korinishlari mavjud bolib, qa-
tor afzalliklarga ega: tashqi haroratdan qati nazar, harorat bir
meyorda turadi, havo buzilmaydi.
Bug, suv, panel bilan isitish farq qilinadi. Bug bilan isitishda
issiqlik tashuvchi bug hisoblanib, u xonaga bosim ostida quvurlar
orqali beriladi.
Past bosim ostida suv bilan isitish birmuncha keng tarqalgan,
issiqlik tashuvchi bolib issiq suv hisoblanadi. Bu qurilmadan
kasalxonalar, turar joy va jamoat binolarini isitish uchun foydalani-
ladi.
Panelli isitish eng gigiyenik isitish qatoriga kiradi. Devorlar,
shiftlar, pollar issiqlik manbayi sifatida xizmat qilib, issiq suv
aylanib yuradigan radiator shularning orasiga ornatilgan boladi.
Mahalliy isitish issiqlik sigimi katta va kichik pechlar yordamida
amalga oshiriladi. Katta sigimli pechlarga golland pechi va gisht-
dan ishlangan devorlari qalin boshqa pechlar kiradi. Ular sekin
qiziydi, biroq issiqlikni uzoq saqlaydi va havo haroratini bir meyorda
tutib turadi. Mahalliy isitishning kamchiligi quyidagilar: xona bir
meyorda isitilmaydi, havosi gazlar bilan ifloslanadi.
Nazorat savollari
1. Turar joylar qanday gigiyenik talablarga javob berishi kerak?
2. Xonadagi tabiiy va suniy yoritilganlik darajasi qanday asosiy
omillarga bogliq?
3. Turar joy mikroiqlimiga qanday gigiyenik talablar qoyiladi?
4. Turar joy ventilatsiyasiga qanday gigiyenik talablar qoyilgan?
35
7- BOB
SHAXSIY GIGIYENA.
KIYIM-BOSH VA POYABZAL GIGIYENASI
Shaxsiy gigiyena
gigiyenaning rejimi, odamning hayoti va
faoliyatining gigiyenik asoslariga rioya qilish yoli bilan sogliqni
saqlash va mustahkamlash haqidagi bolimdir. Shaxsiy gigiyena badan
terisi, ogiz boshligi parvarishini, ovqatlanish rejimi, mehnat va
dam olishni togri bajarish, jismoniy tarbiya va sport mashgulot-
larini oz ichiga oladi. Shaxsiy gigiyena boyicha tadbirlarni mensi-
maslik muqarrar ravishda odam sogligiga putur yetkazadi, aqliy va
jismoniy ish qobiliyatini pasaytiradi, vaqtdan ilgari qaritadi.
Ozodalikka rioya qiladigan va chiniqqan odam soglom boladi.
Mehnat, dam olish rejimi, kun tartibining
gigiyenik asoslari
M e h n a t n i t o g r i t a s h k i l q i l i s h negizida
I.P.Pavlovning organizmning bir butunligi va miya postlogining
organizmda roy beradigan hodisalarni idora qilishdagi orni haqidagi
fiziologik talimoti yotadi. Mehnat va turmushning togri navbatlash,
oz vaqtida ovqatlanish, meyorida uxlash, asab tizimining zoriqishini
kamaytirib borishning ahamiyati katta.
K u n t a r t i b i va ayrim meyorlarning davomiyligi yoshga,
individual xususiyatlarga kora tuziladi. Masalan, maktabgacha yosh-
dagi bolalar kuniga kamida besh mahal ovqatlanishlari kerak,
vaholanki, katta yoshdagi kishilar uchun 34 mahal ovqatlanish
meyor hisoblanadi. Bolalar va katta yoshdagi kishilar uchun uyquning
davomiyligi ham birmuncha farq qiladi. Bolalar mehnat, ish vaqtida
tez-tez tanaffuslar qilib turishi kerak. Osmirlarda ish kunining
davomiyligi katta yoshdagi ishchilarnikidan kam.
D a m o l i s h faol bolishi kerak. Mashgulotlarni ozgartirish
charchoqni qondiradi va sogliqni saqlashga imkon beradi. Dam
olishning faqat davomiyligi emas, uni togri tashkil qilishning ham
ahamiyati katta. Bekor otirish kuch-quvvatni tiklashga imkon
bermaydi. Kopgina korxonalarda qisqa muddatli tanaffuslar vaqtida
ishlab chiqarish badantarbiyasini joriy qilish mehnat unumdorligini
34 % ga oshiradi. Jismoniy ishdan keyin dam olish paytida ishda
qatnashmaydigan mushaklarga yengil zoriqish berish kerak. Aqliy
36
mehnat kishilarga dam olish vaqtida yengil jismoniy ish bajarish
tavsiya etiladi. Ish kuni mobaynida dam olish muddati davomli
bolmasligi kerak, aks holda ishchanlik holati yoqoladi. Kundalik
dam olishdan tashqari, organizm har haftada dam olishga muhtoj
boladi. Uni shahardan tashqarida otkazish maqsadga muvofiq.
Har qanday yoshdagi shaxslar uchun jismoniy tarbiya mash-
gulotlari shaxsiy gigiyenaning asosiy elementlari hisoblanadi, chunki
ilmiy-texnika taraqqiyotining oqibati bolgan giðpokineziya mod-
dalar almashinuvining buzilishiga, yog bosishiga, yurak-qon tomir
kasalliklari paydo bolishiga va tayanch-harakat apparatining buzi-
lishiga sabab boladi.
Badan, kiyim-bosh va poyabzal gigiyenasi
T e r i yog, ter bezlarining hayot faoliyati mahsulotlaridan,
jonsizlanish yuza epiteliy, shuningdek, chang, mikroblar bilan doim
ifloslanib turadi. Organik mahsulotlar parchalanib, yoqimsiz hid
tarqatadi, terini tasirlantiradi. Teriga tegishlicha parvarish qilinma-
ganda uning funksiyasi buziladi, bu terining yiringli kasalliklarga
chalinishiga olib keladi.
Terini ozoda saqlash uchun oyiga 45 marta iliq suv bilan
sovunlab chomilish, boshni 710 kunda bir marta yuvish, ich
kiyimlarni haftasiga kamida 1 marta almashtirib turish kerak. Orin-
korpa toza saqlanishi va uyqudan turilgandan song shamollatilishi,
orin-korpa oqliklar esa oyiga kamida ikki marta almashtirilishi lozim.
Q o l l a r har gal ovqatlanishdan oldin, hojatga borgandan
keyin, kochadan kelgandan song sovunlab yuvilishi kerak. Tirnoq-
lar alohida parvarishni talab etadi, chunki tirnoq ostida kir,
mikroblar, jumladan, patogen mikroblar, gelmint tuxumlari yigilib
qoladi. Tirnoqlarni kalta qilib oldirish va har kuni chotka bilan
sovunlab yuvib turish lozim.
O g i z b o s h l i g i n i parvarish qilish avvalo har gal ovqatdan
song uning qoldiqlarini chiqarish uchun ogizni chayishdan iborat,
chunki ular parchalanib, har xil kislotalar hosil qiladi, bular
tishning yemirilishiga olib keladi. Bundan tashqari, tishlarni ertalab
va uxlashdan oldin yumshoq tish chotkasi bilan tozalash zarur.
K i y i m - b o s h va poyabzalning asosiy gigiyenik ahamiyati odamni
iqlim omillarining noqulay tasiridan, shuningdek, terini ifloslanish
va shikastlanishlardan himoya qilishdan iborat. Atrof- muhitning haro-
rati past, namlik yuqori bolganda shamolda kiyim-bosh organizm-
ning issiqlik yoqotishini kamaytiradi va shu tariqa uni sovqotishdan
37
saqlaydi. Havo harorati yuqori bolganda togri tanlangan kiyim-
bosh issiqlik chiqarishni kopaytirib, organizmni issiqlab ketishdan
saqlaydi. Havo otkazuvchanlik matoning muhim xossasi hisoblanib,
tashqi havo va kiyim ostidagi havo ortasidagi almashinuv shunga
bogliq. Matoning havo otkazuvchanligi uning tabiatiga, tuzilishiga
bogliq va asosan mayda teshikchalarning olchami va miqdori bilan
belgilanadi. Kiyim-bosh matosi havo otkazuvchan bolishi kerak.Yoz
vaqtida havo otkazuvchanligi yaxshi matolardan keng, mol qilib
tikilgan kiyimlarni kiygan maqul, bu yaxshi ventilatsiya bolishiga
imkon beradi. Qishki kiyim mos qilib bichilgan bolishi, biroq harakat-
larni, nafas va qon aylanishini qiyinlashtirmasligi kerak.
P o y a b z a l oyoqlarni mexanik shikastlanishlardan, noqulay ob-
havo sharoitidan himoya qiladi. Kam havo otkazadigan material-
dan tikilgan tor poyabzal, kir paypoq ham oyoq panjalarini kop
terlashga sabab boladi. Kirlar parchalanganda hosil boladigan uchuv-
chi moddalar yoqimsiz hid chiqaradi va terining shilinishiga olib
kelib, epidermofitiyalar va yiringli yaralar paydo qiladi.
Tor poyabzal oyoqni sovqotishga va sovuq urishiga sabab boladi.
Poshnasi baland poyabzalda ogirlik markazi oldinga kochadi va
hamma ogirlik barmoqlarga tushadi. Buning oqibatida odimlash shah-
dam bolmaydi, gavda orqa tomoniga ogadi, bu umurtqa pogonasi
va chanoq suyaklari holatining ozgarishi bilan otadi.
Mavsumga va mehnat sharoitlariga muvofiq poyabzal tayyorlash
uchun turli materiallar: charm, uning polimeri materiallaridan
ishlangan orinbosarlari, moyna, rezina, brezent va boshqalardan
foydalaniladi. Pishiq, yumshoq, issiqlik otkazuvchanligi yaxshi
bolgan tabiiy charm eng yaxshi material hisoblanadi. Qish vaqtida
tagligi moynadan yasalgan charm poyabzal kiyish maqsadga
muvofiqdir. Yoz vaqtida, ayniqsa, issiq iqlim sharoitlarida ochiq
poyabzal kiyish tavsiya etiladi.
Nazorat savollari
1. Shaxsiy gigiyena haqida tushuncha bering.
2. Organizmni chiniqtirishning asosiy omillari va vositalari nimalar-
dan iborat?
3. Kiyim- bosh va poyabzalning gigiyenik ahamiyati haqida nimalarni
bilasiz?
4. Oyoq shilinishiga sabab nima va uning oldi qanday olinadi?
38
8- BOB
BOLALAR VA OSMIRLAR GIGIYENASI
Osayotgan yosh avlodni tarbiyalash, parvarish qilish ishlarini
ilmiy asosda togri tashkil qilish uchun har bir tibbiyot xodimi va
pedagog bolalar hamda osmirlar organizmining rivojlanish xusu-
siyatlarini mukammal bilmogi lozim.
Bolalar va osmirlar organizmi kattalar organizmidan anatomik
va fiziologik xususiyatlari, uzluksiz osishi va rivojlanishi bilan farq
qiladi. Osish va rivojlanishga tashqi va ichki omillar katta tasir
korsatadi.
Malumki, har qaysi organning holati boshqa azolarga muayyan
darajada tasir korsatib turadi. Chunonchi, nafas azolarining
bekam-u kost rivojlanishi, yurak-qon tomir sistemasining holatiga,
bu esa, oz navbatida, nafas azolarining rivojlanishi va faoliyatiga
tasir qiladi.
Bolalar va osmirlar gigiyenasining asosiy maqsadi yosh
avlodni bolalik chogidan boshlab jismoniy soglom qilib tarbiyalashni,
ularda jismoniy va manaviy kuchlarni uygun ravishda rivojlantirishni
taminlashdir.
Bolalar va osmirlar gigiyenasining asosiy vazifasi yosh
avlodning zuvalasi pishiq, jismoniy va manaviy jihatdan uygun
rivojlanishini taminlashdan iborat.
Bolalik davrining biologik xususiyatlarini hisobga olgan holda
gigiyenik sharoitlarni yaratish muhim ahamiyatga ega.
Bolalar va osmirlar gigiyenasi davriy gigiyena (entogigiyena)
bolib, gigiyena fanining tarkibiy qismi hisoblanadi.
Ish jarayonida bolalar va osmirlar gigiyenasi, mikrobiologiya,
epidemiologiya, sanitariya statistikasi, fiziologiya, biokimyo, bolalar
klinikasi va ruhiyati hamda pedagogika tavsiyalari va yutuqlaridan
foydalaniladi.
Bolalar va osmirlar muassasalarining qurilishiga
qoyiladigan sanitariya-gigiyena talablari
Bolalar va osmirlar muassasalarini loyihalashtirish oziga xos
bolib, gigiyenik talablari boshqa omillar qatori ularning sogligiga
va rivojlanishiga katta tasir korsatadi. Shuning uchun bolalar
muassasalarining qurilishini loyihalash gigiyenik talablarga javob be-
39
rishi lozim. Muassasa loyihasini tuzishda: xonalarning qulayligi va
shinamligini, bola organizmining yuqori funksional imkoniyatlarini,
iqlim sharoitini, binolarni zamonaviy texnika bilan taminlashni
hisobga olish lozim. Bolalar va osmirlar binolari meyor va
qoidalar asosida tasdiqlangan loyihalar boyicha quriladi hamda
sanitariya nazorati ostida boladi.
Respublikamizda yangi loyiha asosida qurilgan talim maktabla-
rida oquv ustaxonalari, laboratoriyalar, rozgorshunoslik xonasi
mavjud. Ular yangi texnikaviy oquv qurollari bilan taminlangan.
Zamonaviy shahar va qishloqlarda bolalar muassasalari aholi
yashaydigan joylarga quriladi. Bular maktabgacha bolgan muassasalar
va umumiy talim maktablari, maktab-internatlari, oquv ishlab
chiqarish markazlari va sport maktablari, bolalar muziqa va ras-
somchilik maktablari va boshqalardir. Hozirgi yirik shaharlarning
mikrotumanlarida aholining soni 2025 mingga, kichik shaharlarda
610 mingga yetadi. Bolalar muassasalari aholi yashaydigan joyga
yaqin va zavod, fabrikalar, temiryoldan, bozordan, yongindan
saqlovchi korxonalardan uzoqroq joyga qurilishi lozim. Shaharlarda
yasli va maktablar kop qavatli uylarning orasida qurilmoqda. Bolalar
oynaydigan maydoncha quyosh nurining ortiqcha issiqlik tasiridan
uzoqroq yerda joylashgan bolishi zarur. Bolalar muassasalarini tashqi
shovqin 45 db dan oshmaydigan joyga qurish lozim. Bolalar
muassasalari bilan ishlab chiqarish korxonalarining oraligidagi masofa
kamida 50 ming metrni tashkil etishi lozim.
Maktabgacha va maktab yoshidagi bolalar muassasasi
binosiga qoyiladigan gigiyenik talablar
Hozirgi paytdan, asosan, maktabgacha va boshlangich sinf
bolalari uchun bolalar guruhlari birlashmalari binosi rejalashtirilmoqda.
Maktabgacha yoshdagi bolalar guruhlari asosan 4 ga bolinadi:
kichik (34 yosh) guruh;
orta (45 yosh) guruh;
katta (56 yosh) guruh.
Har bir guruhda 25 tadan, maxsus guruhlarda esa 15 ta bola
boladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar muassasalarida 7 yoshgacha
bolgan bolalar tarbiyalanadi. Shu yerda bolalarga tibbiy yordam
korsatiladi. Bunday muassasalar gigiyenik talablarga javob beradi,
chunki bu yerda muayyan kun tartibiga rioya qilib tarbiyalanadi.
Bolalar yasli-bogchalarining 2,4,6,8,10, va 14 guruhiga yoki
shunga mos 45, 95, 140, 190, 280 va 360 oringa moljallangan
40
loyihasi tuzilmoqda. Shahar va katta aholi yashaydigan joylarda bola-
lar yasli-bogchalarning 140 va undan ortiq orinli loyihasini tuzish
kozda tutilmoqda. Maktabgacha bolgan muassasalardagi guruhlarni
ajratilgan binolarga joylashtirish gigiyenik talablarga tola javob beradi.
Bino asosan 3 turga bolinadi:
1. Markaziy tur. Bu turdagi binolar orasidagi masofa yaqin boladi.
2. Alohidalangan turi. Bu turdagi bino toliq alohida qilingan
guruhlarga moljallangan.
3. Markaziy va alohidalangan tur.
Kam aholi yashaydigan qishloq joylarda 2 ta maktabgacha bo-
lalar muassasasi mavjud. Bu yerlarda yasli-bogcha va boshlangich
maktab binolari bitta qilib quriladi. Bunda bolalar yasli-bogchalari
va maktablari hamda uning maydonlarida aholi chiqish joylari bo-
lishi kerak. Ikki qavatli binolarning birinchi qavatida maktabgacha
tayyorlov guruhi va musiqa, badantarbiya mashgulotlari zallari
joylashgan. Hozirgi vaqtda aholi sonining oshib borishi, shahar,
mikrotumanlarida kop qavatli qilib qurilishiga sabab bolmoqda.
Muassasalardagi yotoqxonalar yigiladigan karavotlar bilan jihozla-
nadi. Yasli guruhi qabul qilish xonalari, asosan, yechinish joyi
hisoblanadi. Bunda har bir bolaga alohida shkaf bolib, xona sathi
1,8 ml tashkil etadi. Yuvinish xonasida qoshimcha jomrak boladi.
Maktabgacha bolalar muassasalarida 95 va undan kop orinli alohida
musiqa zallari hamda badantarbiya mashgulotlari uchun 75 yoki
100 m
2
dan iborat zallar mavjud. Zallar havo almashinuvi va tabiiy
yoruglik bilan taminlanishi zarur. Maktabgacha muassasalarda tibbiy
xona va ovqatlanish xonasi boladi. Ovqatlanish binoning birinchi
qavatida bolishi kerak. Oshxonadagi, tayyorlash va tarqatish xona-
sidagi toza va yuvilmagan idishlar alohida turishi lozim. Tibbiy xona
2 ta: shifokor qabul qiladigan va muolaja otkazadigan xonadan
iborat. Umumiy bolalar bogchasida tibbiy xona maishiy xizmat
binosida joylashgan boladi. Tibbiyot xonasi maydoni 8 m
2
bolishi
kerak. Bogcha mudirasining xonasi birinchi qavatda, kirish joyiga
yaqin boladi. Xizmatchilar xonasi 50 orindan kam bolmasligi
lozim.
Umumtalim maktablari binosiga qoyiladigan
gigiyenik talablar
Zamonaviy maktab har tomonlama bolaning garmonik rivoj-
lanishini taminlashi, unga bilim, estetik tarbiya berishi, uni mehnatga
va texnikaga orgatishi kerak. Maktab hamma oquv tarbiya bilan bir
41
qatorda oquvchilarni soglomlashtirishi va chiniqtirishida katta orin
tutadi. Umumiy talim maktablarini loyihalash va qurilish qoidalariga
rioya qilgan holda qurish zarur.
1. Maktabda yaxshi sharoit yaratilishi (dars xonalari, laborato-
riyalar, ustaxonalar) va ular tola gigiyenik talablarga javob berishi,
jihozlangan bolishi kerak.
2. Maktabda jismoniy tarbiya ishlari uchun sharoit yaratilgan
bolishi lozim.
3. Maktab binosida oquvchilar uchun ovqatlanadigan bufet va
oshxonalar bolishi zarur. Eng muhim talablardan yana biri bolalar
uchun tanaffusda yaxshi dam olish sharoitini yaratishdir.
4. Sinf xonalari tola yoruglik bilan taminlanishi lozim. Bu esa,
oz navbatida, koz kasalliklarining oldini olishda yordam beradi.
5. Optimal havo issiqlik rejimini yolga qoyish kerak. Kopgina
oquvchilarning bir yerga yigilishi havoning tozaligini buzadi. Mana
shu yerlarga ventilatsiya ornatish zarur.
Umumtalim maktablarining loyihasi maxsus bolishi lozim.
Oquv xonalari maktab turiga (boshlangich, orta, toliq bolmagan
va toliq orta maktab) va oquvchilar soniga bogliq boladi. Hozir
binolar binolar yoki seksiya turida, oquv xonalari har xil yoshdagi
guruhlar uchun ham alohida qilib quriladigan bolgan.
Zich joylashgan shaharlarda 4 qavatli, qishloqlarda esa 12
qavatli maktablar qurilishiga ruxsat beriladi. Maktab binosining 3
4 ta kirish va chiqish eshigi bolishi kerak. Bu esa ot ketishga qarshi,
karantin paytida oquvchining kirib-chiqishiga qulaylik yaratadi.
Maktab binosi tarkibiga quyidagilar kiradi:
1. A s o s i y oquv mashgulotlari olib borish xonasi: sinf
xonalari, oquv xonalari, laboratoriya, ustaxona, mehnat xonasi
va sport zali.
2. Y o r d a m c h i x o n a l a r dam olish zallari, dahliz,
vestibul (garderobi bilan), oshxona, bufet, yigilishlar zali, bolalar
xonasi, kutubxona, yechinish xonasi, dush, yuvinish xonasi, oquv
qurollari xonasi, hojatxona va boshqalar.
3. X i z m a t c h i l a r x o n a l a r i , direktor xonasi, oquv
bolimi boshligi xonasi, oqituvchilar, shifokor xonasi. Bu xonalar
gigiyena qoidalariga tola javob beradigan bolishi kerak.
Sinf xonalarining sathi 50 m
2
, oquv xonalariniki esa 5066 m
2
boladi. Minimal sath har bir oquvchiga xonada 1,25 m
2
bolishi
zarur. Sinf xonalari tola yoruglik bilan taminlanishi kerak. Sinf
xonalarining kengligi 3:4 bolishi kerak. Bunda uning kengligi 6m,
42
uzunligi 9 m boladi. Oquv binolarining balandligi meyor bo-
yicha 3 m bolishi kerak, bunda har bir oquvchiga 1 soatda 4,5
5 m
3
havo hajmi togri keladi. Yangi tiðdagi maktablarda mehnat
xonalari, ustaxonalar, bichish-tikish, kulinariya va kompyuter
xonalari mavjud. Mehnat, oquv xonalari bir qavatda joylashishi
kerak. Xonalarning yoruglik koeffitsiyenti 1:4 va 1:5, tabiiy yoruglik
koeffitsiyenti 1,52 %; nur tushish burchagi 27° bolishi kerak.
Sport zali jismoniy tarbiya mashgulotlarini otkazish uchun
xizmat qiladi. Jismoniy tarbiya darsida odam organizmining kislorodga
bolgan talabi oshib boradi. Sport zalida havo almashish yaxshi
yolga qoyilishi kerak, 1 soat ichida har bir oquvchi 1626 m
3
havo qabul qilishi kerak. Har bir oquvchiga 4 m
2
dan joy togri
keladi. Derazalarning qarama-qarshi tomondan 2 tomonlama ornati-
lishi tola yoruglikni taminlaydi. Sport zalida 2 ta yechinish xonasi
bolishi lozim. Har bir yechinish xonasida dush va hojatxona boladi.
Jismoniy tarbiya mashgulotlaridan song yuvinish uchun dushxonalar
mavjud.
Oshxona issiq nonushta tayyorlashga moslashgan, 320 tadan ortiq
oquvchi oqiydigan maktabda oshxona, 195 oquvchi oqiydigan
maktabda esa bufet bolishi lozim.
Bolalar muassasalarini sanitariya-texnik jihozlashga
qoyiladigan gigiyenik talablar
Bolalar muassasalaridagi havo bolalarning sogligiga va ish
qobiliyatiga sezilarli darajada tasir korsatadi. Yopiq binolardagi
havoning kimyoviy tarkibi va fizikaviy xususiyatlari ozgaradi; kar-
bonat angidrid gazi, suv buglari ogir ionlarning miqdori ortadi,
havoning changlanishi va bakterial ifloslanish sezilarli darajada
kopayadi, organik aralashmalar paydo boladi. Organizmning hayotiy
faoliyati natijasida tashqi muhitga katta miqdorda issiqlik va suv bug-
lari ajralib chiqadi. Xonalardagi havoning sifati undagi karbonat
angidrid gazi miqdoriga qarab baholanadi, binobarin, bu gazning
miqdori nafas bilan chiqarilayotgan havo hisobiga havoda roy
berayotgan kimyoviy va fizikaviy ozgarishlarga parallel ravishda
ozgaradi.
Binolardagi havo almashinuvi tabiiy yol bilan va suniy-
ventilatsiya yoli bilan amalga oshiriladi. Havoning tabiiy yol bilan
almashinuvi deraza va eshik orqali amalga oshiriladi. Maktablarda olib
borilgan ishlar xonalarning faqat issiq va otish mavsumlaridagina
keng havo almashinuvi qilish mumkinligini korsatadi . Tabiiy sorib
43
oluvchi ventilatsiya qurilmasi samarali ekanligi isbotlangan. Yuqori
bolgan shamol bosimida ham bu qurilma sinf xonalarida 45 marta
orniga 1,52 martalik havo almashuvini taminlaydi. CO
2
ning
miqdori tez ortib boradi, 15 minutdan song ruxsat etilgan chega-
raga yetadi. Hozirgi vaqtda oquv xonalarining havosi suniy ventil-
atsiya orqali almashtiriladi.
Oquv xonalarining ventilatsiyasi har bir oquvchini 4,55 m
3
havo bilan taminlashi zarur. Sinf harorati 1618°C, nisbiy namligi
4060%, havoning yonalish tezligi 0,1 m/s bolishi kerak.
Maktabdagi temir va yogochga ishlov berish ustaxonalarida, yigi-
lishlar zalida har bir kishi hisobiga kelayotgan havo kamida soatiga
20 m
3
, sport zalida esa soatiga 80 m
3
bolishi lozim. Bu bilan bir
qatorda, bevosita oquv xonalarda 1 soat maboynida 1 martalik havo
almashinuvini taminlovchi tabiiy suruvchi ventilatsiya ornatish
moljallangan. Bizning iqlim sharoitida bolalarda issiqlik almashinuvi
jarayonining oziga xos tomonlari mavjud. Kamfort havoda bolalar
ozlarini yaxshi his etadilar, kam terlaydilar, kamroq kasal boladilar
va chiniqadilar. Organizmning issiqlik ishlab chiqarish va issiqlik yo-
qotish xususiyatlari turli korinishdagi faoliyat davomida turlicha
korinishda boladi. Xonalar harorati bolalarni chiniqtirish yollari
bilan pasaytirilishi mumkin. Bolalar muassasalaridagi asosiy xonalar-
dagi nisbiy namlik 4055%, havo harakatining tezligi 0,2 m/sek
bolishi kerak.
2- jadval
¹
r
a
l
a
n
o
X
i
g
a
d
i
s
a
q
a
t
n
i
m
m
il
q
i
-
4
C
°
,t
a
r
o
r
a
h
1
i
n
r
a
l
a
l
o
b
a
v
n
i
y
o
g
n
i
n
i
r
a
l
h
u
r
u
g
il
s
a
y
k
i
h
c
i
K
i
s
a
n
o
x
h
s
il
i
q
l
u
b
a
q
2
2
2
n
i
y
o
g
n
i
n
i
r
a
l
h
u
r
u
g
il
s
a
y
a
tt
a
k
a
v
a
t
r
O
i
s
a
n
o
x
l
u
b
a
q
,i
s
a
n
o
x
1
2
3
g
n
i
n
i
r
a
l
h
u
r
u
g
a
y
i
b
r
a
t
a
h
c
a
g
b
a
t
k
a
M
i
s
a
n
o
x
h
s
i
n
i
h
c
e
y
h
u
r
u
g
k
i
h
c
i
K
i
r
a
l
h
u
r
u
g
v
o
l
r
o
y
y
a
t
a
tt
a
k
a
v
a
t
r
O
a
y
i
r
o
t
a
r
o
b
a
l
,
r
a
lt
e
n
i
b
a
k
,i
r
a
l
a
n
o
x
f
n
i
S
0
2
9
1
7
1
4
i
r
a
l
a
n
o
x
a
t
s
u
v
u
q
O
6
1
5
il
a
z
t
r
o
p
S
5
1
44
Kuz va qish faslida optimal issiqlik shart-sharoitlarini yaratishda
turli xil isitish tarmoqlaridan foydalaniladi (pechka, radiator va
boshqalar). Radiatorlar yordamida isitilganda issiqlik asosan konveksiya,
panelli isitishda esa nur tarqatish yoli bilan tarqatiladi. Konveksion
isitishda (radiatorlar, pechka yordamida) chegaralovchi yuzalar
harorati past boladi. Bu manfiy radiatsiyaorganizmning nur
tarqatish yoli bilan issiqlik yoqotishiga sabab boladi. Kichik yosh-
dagi bolalar muassasalarida bolalar uzoq vaqt polda oynashlari sa-
babli, xonalarning pastki qismining isitilishini taminlovchi polga
ornatilgan panelli isitish qurilmalari boladi. 1 qavatda joylashgan
guruhlar uchun moljallangan xona va oyin xonalarining pollarida
isituvchi qurilmalar mavjud.
Xonalarning yoritilish tartibi.
Quyosh nurining inson organizmiga
bolgan biologik ahamiyati juda katta. Uning tetiklashtiruvchi,
organizmning turli kasalliklarga bolgan qarshiligini oshiruvchi tasiri
hammaga malum. Quyosh nuri almashinuv jarayonlarini yaxshilab,
togri osish va rivojlanishga zamin yaratadi. Ultrabinafsha nurlari
bola terisidagi provitamin D ni faoliyatsiz holatdan faol holatga
otkazishda, suyaklarning osishi va shakllanishiga yaxshi tasir
korsatadi. Quyosh spektridagi ultrabinafsha nurlarining bakteriotsit
tasiri malum. Bu esa tashqi muhitni soglomlashtirishda muhim
gigiyenik omil bolib xizmat qiladi. Bolalar muassasalarining
orentatsiyasi quyosh radiatsiyasidan kelib chiqqan holda aniqlanadi.
Barcha iqlim mintaqalarida maqsadga muvofiq eng yaxshi orentatsiya
bolib janubiy, janubi-sharqiy orentatsiya hisoblanadi. Deraza oynalari
quyosh spektrining biologik jihatdan eng faol bolgan qismining
katta miqdorini otkazmasligiga qaramay, xonaga yetarli darajada
tetiklashtiruvchi va bakteriotsit xususiyatga ega bolgan quyosh nur-
lari kiradi. Derazalarda framuga va darchalar bolishi kerak.
3- jadval
Maktab, litseylardagi xona derazalarini joylashtirish
¹
r
a
l
a
n
o
X
i
s
a
y
i
s
t
a
t
n
e
y
i
r
o
r
a
l
a
z
a
r
e
d
a
d
i
s
a
q
a
t
n
i
m
m
il
q
i
-
4
l
a
m
it
p
o
n
a
g
li
t
e
t
a
s
x
u
r
1
2
3
4
1
i
r
a
l
a
n
o
x
f
n
i
S
-
i
b
u
n
a
j
,
y
i
b
u
n
a
J
y
i
q
r
a
h
s
n
a
d
b
r
a
g
-
i
b
u
n
a
j
,
b
r
a
G
a
h
c
r
a
b
i
r
a
q
h
s
a
t
r
a
l
n
o
m
o
t
45
Davomi
1
2
3
4
2
m
s
a
r
a
v
k
il
i
h
c
a
m
z
i
h
C
i
r
a
lt
e
n
i
b
a
k
-
il
o
m
i
h
s
,
y
il
o
m
i
h
S
y
i
q
r
a
h
s
y
i
b
r
a
g
-
il
o
m
i
h
S
n
a
d
q
r
a
h
s
-
i
b
u
n
a
j
,
b
u
n
a
J
i
s
a
m
m
a
h
i
r
a
q
h
s
a
t
3
a
y
i
g
o
l
o
i
B
i
s
a
y
i
r
o
t
a
r
o
b
a
l
b
u
n
a
J
,
y
i
q
r
a
h
s
-
i
b
u
n
a
j
,
q
r
a
h
S
b
r
a
g
,
y
i
b
r
a
g
-
i
b
u
n
a
j
4
a
q
i
s
u
m
,
a
n
o
x
q
o
t
o
Y
i
r
a
ll
a
z
,
y
i
q
r
a
h
s
-
i
b
u
n
a
J
y
i
b
u
n
a
j
Xonalarni joylashtirish ularni yoruglik darajalariga katta tasir
korsatadi.
Gigiyenistlar tomonidan olib borilayotgan kuzatishlar oquv-
chilarning bir qismida (2030%) asosan uzoqni kora olmaslik bilan
bogliq bolgan korish faoliyatining pasayishi kuzatiladi. Uzoqni
kora olmaslikmiopiyaning yuzaga kelishi va rivojlanishida boshqa
sabablar qatorida yoruglikning yetishmasligi ham katta ahamiyatga
ega.
Kozning meyoriy faoliyatini taminlovchi asosiy shartlardan
biri yetarli miqdordagi yoruglik hisoblanadi. Yoruglikning yetarli
darajada bolishi kozning zoriqishi bilan bogliq bolgan ishlarni
bajarishni yengillashtiradi. Tabiiy yoruglik yetarli, bir maromda bo-
lishi va ortiqcha yoruglik bolmasligi kerak.
Xonalardagi tabiiy yoruglikni tola-tokis baholay oladigan
korsatkich
tabiiy yoruglik korsatkichidir.
Loyihalashtirish meyo-
riga binoan TYK maktabgacha tarbiya muassasalarining guruhlari
uchun moljallangan xonalarda, izolator palatasi, muziqa va badan-
tarbiya mashgulotlari zalida 1,52 % dan kam bolmasligi kerak,
bolalarni qabul qilish xonalarida, yechinib-kiyinish xonalarida 1 %
ga teng qilib qabul qilingan.
Maktab, litseylarda oquv xonalarida derazadan ancha naridagi
TYK 1,52 % kam bolmasligi kerak.Nur tushish burchagi 27°.
Yuqorida keltirilgan tabiiy yoruglik koeffitsiyentining meyor-
lari 4-iqlim mintaqalarida korilgan binolar uchun TYKni aniq-
lashda yoruglik iqlimning koeffitsiyentini etiborga olgan holda
meyorlashtiriladi. Korish faoliyati uchun yaxshi sharoitni tamin-
lovchi eng past yoruglik miqdori 600 lk ni tashkil qiladi.
46
Xonaning yorugligi derazalar soni, ularning katta-kichikligi va
konfiguratsiyalariga bogliq. Derazalarning yuzasi qanchalik katta
bolsa, xonaga shunchalik kop yoruglik tushadi. Lekin derazalar
olchamining juda katta bolishi binoning issiqlikka chidamliligining
kamayishiga olib keladi va shu sababli bu olchamlar chegarasiz
bolishi mumkin emas. Bolalar uzoq vaqt boladigan yoki kozning
zoriqishi bilan bogliq ishlarni bajarish uchun moljallangan bolalar
muassasalarining asosiy xonalari uchun YK 1 : 4 dan kam bolmas-
ligi kerak. Bolalar kam boladigan xonalar uchun YK 1:51:6 gacha
kamaytirilishi mumkin. Derazalar iloji boricha koproq yoruglik
tushadigan qilib ornatilishi lozim.
Agar xona eniga 6,5 m dan kop bolsa, qarama-qarshi tomondan
ikkinchi qator derazalar ornatiladi.Bu koproq tabiiy yoruglik
tushishiga imkon yaratadi va xonalarni ikki tomonlama elvizak qilib
shamollatish imkonini beradi. Bolalar muassasiga qarama-qarshi
joylashgan bino balandligi oraligidagi masofa nisbati 1:21:3 dan
kam bolmasligi kerak.
Maktab jihozlariga qoyiladigan gigiyenik
talablar
Bolalar salomatligini saqlash va ular togri rivojlanishi uchun
zarur bolgan gigiyenik talablarga javob beradigan jihozlardan foyda-
lanish kerak. Ular uchun tayyorlangan jihozlar bolalarning anatomik-
fiziologik xususiyatlariga tola-tokis mos kelishi, olchamlari bola-
lar boyiga, vazniga moslashgan bolishi kerak. Jihozlar tuzilishi
jihatdan chidamli, pishiq ishlanishi lozim. Yozuv stolida va stulga
otirish, dastgoh oldida turish va qol mehnati qilganda yelka bogim-
lariga, boyin, qorin va yuqori-pastki umurtqa nuqtalariga hamda
chanoqqa ogirlik keladi. Togri holatni tanlashda mushaklar, nerv
va bogimlar asosiy orin tutadi. Oquvchilar dars davomida ancha
toliqadilar, shuning uchun ham bir xil holatni tanlash hamda ikkinchi
holatga otishni fiziologik korsatkichlardan ajratish lozim. Togri
holatni saqlashga tana ogirligini markazdan uzoqlashtirish va togri
holatda turish kiradi. Turgun muvozanatda yurak tomirlari, nafas
olish, koz va eshitish organlari meyorda ishlasa, bunday holat
togri deb hisoblanadi. Dars davomida har xil holatlarga otishda
fiziologik mezonlarni ajratish lozim. Gavdaning ogirlik markazi 9
10-umurtqa qafaslari ustiga togri tayanch nuqtasiga tushsa,
47
yozish vaqtida organizm charchoqni sezmaydi. Bu holatda markaziy
ogirlik orqa chanoq bogimi bilan kesishadi. Bunday otirishda bosh
oldinga qiya engashadi, kozlari togriga qaraydi, barmoqlar parta
ustida turadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |