|
singir (vaqtinchalik istehkom), degish (qirg'oqning yuvilishi, o'pirilishi), bast
(to'g'on), xaros (aynan-eshak tegirmoni), chordara (shiypon) kabi geografik
atamalarni, badoq, solma, doldarg'a, bedrov, to'qurtma, depma, sepma, nova,
chig'iriq kabi irrigatsion atamalarni izohlab o'tgan.
Eski tarixiy hujjatlar, vasiqalar, vaqfnomalar toponimika uchun katta
ahamiyatga ega. Shu ma'noda tarix fanlari doktori O.D.Chexovich tomonidan
tayyorlangan, XIII va XIV asrlarga doir «Buxoro hujjatlari», XV-XVI asrlarga oid
«Samarqand hujjatlari» tengsiz toponimik asarlardir. Masalan, birgina «Samarqand
hujjatlari»da mingdan ortiq geografik va tarixiy topografik nomlar tilga olingan.
Shundan ikki yuzdan ortiq toponimning o'rni, hozir nima deb atalishi, ba'zan kelib
chiqishi aniqlangan.
Bundan tashqari, O.D. Chexovich yer-suv muomalasi, vasiqa, vaqf hujjatlariga
doir ko'plab atamalarni izohlab bergan (afdoq, darg'oi, siqoya, tall, chorbog’).
Sharqshunos A.L. Troitskaya Qo'qon xonlarining (XIX asr) arxividagi 3800
hujjatni tarjima va tahlil qilar ekan, ularda tilga olingan geografik nomlar
ko'rsatkichini tuzdi. Geografik nomlarning ruscha transkripsiyasi yonida arabcha
yozuvi ham keltirilganligi diqqatga sazovordir.
Hujjatlar bundan bir yarim asr oldin (XIX asrning 40—70-yillarida) yozilgani
bilan ham qimmatli. Bu esa shu davr ichida geografik nomlarning yozilishda va
talaffuzida ro'y bergan o'zgarishlarni payqab olishga imkon beradi. Toponimlaming
hozirgi shakli bilan hujjatlarda qayd qilingan shakli ba'zan anchagina farq qiladi.
Bu o'rinda kotiblarning geografik nomlarni yozishda ularning mahalliy
talaffuzidan ko'ra tarixiy an'analarga va arab yozuvi qoidalariga yon bosganini
alohida qayd qilish kerak.
2. «Hudud ul-olam» («Dunyoning hadlari») tarixiy-geografik asar bo'lib, 982-
983-yillarda fors-tojik tilida noma'lum muallif tomonidan yozilgan. Asarda Yer
kurrasining inson yashab turgan (to'rtdan bir) qismidagi mamlakatlar iqlimi, tabiati,
xalqlari, urf-odatlari, mashg'ulotlari to'g'risida ma'lumotlar berilgan.
Qo'lyozmani 1892-yilda tarjimon Abulfazl Gulpayoganiy Buxorodan topib,
1893-yil sharqshunos A.G. Tumanskiyga bergan. V.V.Bartold «Hudud ul-olam»
matnini so’zboshi va izohlar bilan rus tilida, 1937-yili rus sharqshunosi V.F.
Minorskiy ingliz tilida nashr ettirgan. Professor H .Hasanov o'zining «O'rta Osiyolik
geograf va sayyohlar» kitobida (Toshkent, 1964) «Hudud ul-olam» haqida katta
maqola yozgan va talay qismining o'zbekcha tarjimasini keltirgan.
«Hudud ul-olam»ning mazmun-mundarijasi haqida va raqamlab chiqqan
bo'limlari nomiga qarab tasawur hosil qilish mumkin:
1. Muqaddima.
2. Yerning hadlari, obodonligi va vayronalari.
3. Dengizlar va qo'ltiqlar.
4. Orollar (jaziraho).
5. Tog'lar va ularning bag'ridagi ma'danlar.
6. Daryolar.
7. Cho'llar va qumliklar (biyobonho va regho).
8. Jahon viloyatlari (nohiyathoi jahon).
9. Chiniston viloyatining xosiyati.
10. Hindiston viloyati.
11. Tibet viloyati va uning shaharlari.
12. To'g'uzg'uz viloyati va uning shaharlari.
13. Yag'mo viloyati va utilng shaharlari.
14. Xirg'iz (qirg'iz) viloyati.
13. Xallux (qarluq) viloyati va uning shaharlari.
16. Jikil viloyati.
17. Tuxsi viloyati va uning shaharlari.
18. Kimok viloyati va uning shaharlari.
19. G'uz viloyati.
20. Bajonaki Turk viloyati.
21. Xifchoq (qipchoq) viloyati.
22. Majg'ari viloyati.
23. Xuroson viloyati va uning shaharlari.
24. Xuroson chekkalari va uning shaharlari.
25. Movarounnahr viloyati va uning shaharlari.
26. Movarounnahr chekkalari va uning shaharlari.
27. Sind viloyati va uning shaharlari.
28. Kirmon viloyati va uning shaharlari.
29. Bors (Fors) viloyati va uning shaharlari.
30. Jibol viloyati va uning shaharlari.
31. Xuziston viloyati va uning shaharlari.
32. Daylamon viloyati va uning shaharlari,
33. Iroq viloyati va uning shaharlari.
34. Jazira viloyati va uning shaharlari.
35. Ozarbodgon viloyati va Arminiya harnda Arron viloyati.
36. Arab viloyati va uning shaharlari.
37. Shorn viloyati va uning shaharlari.
38. Misr viloyati va uning shaharlari.
39. Mag'rib viloyati va uning shaharlari.
40. Andalus viloyati va uning shaharlari:
41. Rum viloyati va uning shaharlari.
42. Saqalob viloyati.
43. Rus viloyati va uning shaharlari.
44. Ichki Bulg'or viloyati.
45. Mirvat viloyati.
46. Bajanoki Xazar viloyati.
47. Olon viloyati va uning shaharlari.
48. Sarir viloyati va uning shaharlari.
49. Xazarlar viloyati.
50. Barados viloyati.
51. Burtos viloyati.
52. Vanandar viloyati.
53. Janubdagi obodon yerlar va viloyatlar.
54. Zangiston viloyati va uning shaharlari.
55. Zobaj viloyati va uning shaharlari.
56. Habasha viloyati va uning shaharlari.
57. Buja viloyati.
58. Nuba viloyati.
59. Sudon viloyati va uning shaharlari.
60. Kitob oxiri.
Mundarijadan ko'rinadiki, «Hudud ul-olam» jahonning barcha mamlakatlarini
tasvirlab bergan geografik, etnografik va iqtisodiy ma'lumotnomadir. Asarning fors
tilida yozilganligi o'sha davrda (X asr) mahalliy fors-tojik madaniyatining ancha
yuksak bo'lganidan darak beradi.
«Hudud ul-olam» geografiyasidagi ayrim geografik nomlar haqida so'z
yuritamiz.
Movarounnahr togiari. H. Hasanov yozishicha, «Hudud ul-olam»da O'rta
Osiyoning janubidagi Bo'lur, Samarqand, Shiknon, ya'ni Xon Vaqon tog'lari,
Buttamon ichkarisidagi va Movarounnahrga yoyilgan Usrushona, Xuttalon,
Chag'oniyon
tog'lari,
ularning
tarmoqlari
batafsil
tasvirlangan.
So'ngra
Movarounnahrdagi ko'pgina tog' tarmoqlari nomsiz bayon etilgan.
Movarounnahr daryolari.
«Jayxun (Amu) daryosi Vahon hududidan oqib chiqadi va Bomir (Pomir)
viloyati va Shig'noni Vahon hududi orasidan o'tib, Xorazm dengiziga quyiladi».
«...Xarnob (Panj) Qasark tog'ining g'arbidan oqib chiqadi va Badaxshon va
Porg'ar (Parxor) orasidan o'tib Jayxunga qo'shiladi».
«Yana bir daryoki, uni Vaxsfeob deydilar, Vaxsh tog'laridan chiqadi, Vaxsh
(shahri) yaqinida Jayxunga quyiladi».
Do'stlaringiz bilan baham: | 
