|
tepa, jar, ko 'prik so'zlaridan tarkib topgan nomlar ko'p uchraydi.
Toshkentda qadimiy turkiy so'z – ariq atamasidan tuzilgan suv nomlari
(gidronimlar) ham kam emas: Bozzariq, Damariq, Darxonariq, Yelariq, Labzakariq,
Nishahariq, Savsarariq, Suvariq, Tersariq, Toshariq, Turkariq, Changalariq,
Quvurariq va boshqalar.
Toshkentda relef o'r-qir, ariq-kanallar serob bo'Iganidan ko'prik ko'p qurilgan:
Balandko'prlk, G'ishtko'prik, Chuqurko'prik, Xotinko'prik.
Shaharlar toponimiyasida hunar-kasb leksikasi katta o'rin olgan. Bunday
nomlarga qarab shaharda qanday hunarmandchilik, kosibchilik turlari rivojlanganini
bilib olish mumkin. Bunday toponimlarni sanab o'tamiz: Attorlik, Bazzozllk, Degrez,
Zargarlik, Ko'nchilik, Misgarlik, Nonvoyguzar, Parchabof, Poyakilik, So'kpurash,
Tabibko'cha, Taqachi, Temirchi, Charxchi, Egarchi, O'qchi, Qassobguzar,
Qoshiqchilik va boshqalar.
Shaharda rasmiy bozor va rastalardan tashqari, turli kasb egalari yashaydigan
mahalla, ko'cha-guzarlarda ham oldi-sotdi avjida bo'lgan. Ko'pincha rastalar bilan
hunarmandchilik ustaxonalarini farq qilib bo'lmagan. Ko'cha yuzida hunarmand
hammaning ko’z o'ngida turli mahsulot ishlab chiqarar ekan, oldi-sotdi bilan ham
shug'ullangan, ustaxonaning orqa tomonida esa oila a'zolari yashagan. Masalan,
Degrez yoki Deroz (tojikcha degrez «qozon quyish») mahallasida cho'yandan qozon,
omoch tishi, uzangi kabi asbob-uskunalar yasalgan, Pirchabopda atlas-kimxob
to'qilgan.
Zargarlik,
Ko'nchilik,
Misgarlik,
Nonvoyguzar,
Temirchilik,
Charxchiko'cha, Egarchi, Qoshiqchilik kabi nomlar bu yerlarda qaysi kasb egalari
yashaganligini aytib turibdi.
Toshkentda 150 ga yaqin masjid bo'lgan. Shaharning mahalla-mavzelaridan bir
nechtasi masjidlar nomlari bilan atalgan edi: Balandmasjid (Bo'lomasjid),
Jomimasjid, Jumamasjld, Otinlikmasjid, Sirlikmasjld, So'galmasjid, xotinmasjid.
3. Har qanday yirik shahar kabi Toshkent ham qadimda mudofaa devori bilan
o'ralgan. Shahar darvozalarini XIX asr oxirlarida ham ko'rish mumkin edi.
Darvozalar soni o'zgarib turgan. XVIII asrda 8 ta darvoza bo'lgan bo'lsa, XIX asrda
12 ta edi. Tarixchi Muhammad Solih (XIX asr) quyidagi darvozalarni sanab
ko'rsatgan: 1) Qiyot darvozasi; 2) Turklar darvozasi; 3) O'zbeklar darvozasi; 4)
Taxtapul darvozasi; 5) Qorasaroy darvozasi; 6) Chig'atoy darvozasi; 7) Sag'bon
darvozasi; 8) Ko'kcha darvozasi; 9) Kamolon darvozasi; 10) Qang’li darvozasi; 11)
Beshog'och darvozasi; 12) Qatag'on darvozasi.
Darvozalarni himoya qilish o'zbek qabilalari vakillarining zimmasida boigan.
Qo'riqchilar uchun darvoza yaqinida boshpana ajratilgan. Masalan, Qiyot qabilasi
vakillari Qiymas darvozasini himoya qilganlar va Qiyot nomli mahallada
yashaganlar. Bu mahalla hozirgi Navoiy ko'chasi, O'rda yonida bo'lgan.
Ko'kcha darvozasini Yobu qabilasi vakillari qo'riqlagan, shuning uchun shu
darvozaning sharq tomonidagi mahalla Yobunazir deb atalgan.
Chig'atoy darvozasi Qo'shchiota darvozasi deb ham atalgan. Bu darvozani
muhofaza qilish o'zbek millati tarkibiga kirgan chig'atoy qabilasining zimmasida
bo'lgan, qabila vakillari shu darvoza atroflarida yashagan, keyinchalik bu yerlar
Chig'atoy mahallasi nomini olgan.
Chig'atoy toponimi Chingizxonning ikkinchi o'g'lining nomidan olingan emas.
Chingizxonning o'g'li XIII asrda yashagan, turkiy chig'atoy qabilasi undan ancha
oldin mavjud edi. Chig'atoy till, chig'atoy adabiyoti atamalari o'sha qabila nomidan
olingan.
Toshkentning uzun ko'chalaridan biri Chig'atoy, shu ko'cha yoqasidagi mozor
Chig'atoy qabristoni deb ataladi.
Yuqorida ta'kidlangani kabi shahar darvozalaridan ko'pchiligi etnik nomlar
bilan atalgan. Tarixchi Muhammad Solih Qorasaroy, Beshog'och, Kamondaron
darvozalari ham urug'-qabila nomlari bilan atalgan deydi. Kamondaron keyinchalik
Kamolon bo'lib ketgan.
Darvozalarning nomlari o'zgarib turgan. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida
Toshkent darvozalari quyidagicha nomlangan: 1) Samarqand darvozasi; 2) Ko'kcha
darvozasi; 3) Chig'atoy darvozasi; 4) Sag'bon darvozasi; 5) Qorasaroy darvozasi; 6)
Taxtapal darvozasi; 7) Labzak darvozasi; 8) Qashqar darvozasi; 9) Beshyog'och
darvozasi; 10) Qo'qon darvozasi; 11) Qo'ymas darvozasi; 12) Kamolon darvozasi.
Ko'rinib turibdiki ba'zi bir darvozalar yo'l qayerga borishiga qarab nomlangan, Ayrim
darvozalarning nomlari hozir ham saqlanib qolgan.
Toponimlar ko'pincha qadimiy so'zlardan iborat bo'ladi. Buning ustiga joy
nomlari uzoq davr davomida iste'molda bo'lganidan grammatik, fonetik jihatdan
o'zgarib ketishi ham mumkin. O'zi uchun tushuniksiz bo'lgan toponimdan ma'no
qidirib xalq uni «milliylashtiradi». Masalan, Beshog'ochdagi Arpapoya nomining
o'zbekcha arpa so'ziga, Qoryog'di urbonimining esa qor so'ziga hech bir aloqasi yo'q
ekan. Qoryog’di arabcha qarya «qishloq» so'zidan kelib chiqqan ekan, Yoki
Qurvaqavot asli Quruqravot, Yunusobod esa asli Yunusravot bo'lgan. Hazrati
Imomni hastimom, Shayx Zayniddin boboni Shiziddinbuva degani kabi.
Toshkentda arabcha, hususan, forscha, tojikcha so'zlardan tarkib topgan
geografik so'zlar uchrab turadi. Masalan, XVI asrga oid vaqf hujjatlarida Bo'zsuv
(shahar o'rtasida) tojikcha Jul shahar deb atalgan, keyinchalik Shaharariq deyiladigan
bo'lgan. Bo'zsuvning shahar hududidagi bir qismi va Kalkovus kanalining quyi qismi
arab so'zi bilan Anhor, deb yuritilgan. o'zbekcha-tojikcha «adash» nomlar ham bor:
Taxtako’prik – Taxtapul, Olmazor – Sehzor, Temirchilik – Chilangar yoki
Oxunguzar (aslida — Ohanguzar), Qumloq -Registon.
Geografik nomlarni (toponimlarni) Yerning tili deyishadi. Chindan ham oddiy
xalq tomonidan qo'yilgan eski nomlarga qarab biror hudud tabiati, iqtisodiyoti va
etnografiyasi to'g'risida ko'p narsani bilib olsa bo'ladi. Toshkentning eski mahalla va
mavzelari nomlari ham o'tmish haqida talay ma'lumotlami so'zlab beradi.
Shahardagi yana bir guruli toponimlar turli xalq-elatlardan olingan: O'zbek,
Tojik, Qashqar mahalla (Uyg'ur), Qirg'izko'prik, Qozoqbozor, Eron, Juhudbozor,
Qalmoqqamalgan va boshqalar. Boshqa bir guruh mahallalar o'zbek urug'-
qabilalariniiig nomlari bilan atalgan: Yobu, Yovariq, Kaltatoy, Qiyot, Mo'g'ol,
Turktepa, Chig'atoy, Oravakchi, Qangli, Qoramurt va hokazo.
Endi ayrim nomlarning kelib chiqishiga to'xtalib o'taylik. Arpapoya –
Beshog'och dahasidagi mahallalardan biri. Professor H.Hasanov mazkur toponimni
shunday izohlaydi. O'rda chetidagi xondoq aropa, shu xondoqning etagi esa aropa
Do'stlaringiz bilan baham: | 
