S, Qorayevning «Toponimika» qo'llanmasi toponimikaning ilmiy-nazariy asoslariga feamda O'zbekiston toponimiyasiga bag'ishlangan va shubhasiz, ijtimoiy hajitda gujnanitar fanJaming eng dolzarb

8.  Qorayev S. Toponomika. – T., 2006. – 320 b. 

 

 

 

---

4-MAVZU: ETNONIMLAR VA ETNOTOPONIMLAR (2 soat). 

Reja: 

                     1. Etnonimlar va ularning ma’nosi. 

                     2. Etnotoponimlar. 

                     3. Detoponimizatsiya.  

1. Insoniyat biologik jihatdan bir butun boisa ham umumiy sotsiologik qonunlar 

asosida  taraqqiy  eta  borib,  son-sanoqsiz  guruhlarga  bo'lingan.  Yer  sharida 

kishilarning  xilma-xil  guruhlari,  jamoalari,  mavjud.  Ikki  kishini  ham  bir  jamoa,  shu 

bilan birga butun bir mamlakat aholisini ham bir jamoa deyish mumkin. 

Jamoalar  juda  katta  va  juda  kichik  hududni  ham  qamrab  olishi  mumkin. 

Urug'lar,  qabilalar  eng  qadimiy  jamoalardir.  Jamiyat  taraqqjyotining  muayyan 

bosqichida vujudga kelgan qabila, elat, xalq, millat kabi jamoalar etnik birlashmalar, 

ya'ni etnoslardir. 

Qabila nima? Qabila sinfsiz jamiyatdagi etnik birlik va ijtimoiy tashkilot tipidir. 

Qabila  a'zolari  bir-birlari  bilan  qon-qardosh  bo'lgan  hamda  urug'  va  boshqa  mayda 

guruhlarga  bo'lingan.  Qabila  a'zolari  muayyan  birlikka  ega  umumiy  hududda 

yashashgan,  iqtisodiy  birlikka  ega  bo'lishgan.  Ya'ni  jamoa  bo'lib  ov  qilishgan,  bir-

birlariga  yordamlashishgan,  yagona  til  (sheva)  da  gaplashishgan.  Jamiyat 

taraqqiyotining muayyan bosqichida qabilalar birlashib elat hosil qiladi. Qabilachilik 

qoldiqlari  sinfly  jamiyatda  ham  saqlanib  qolishi  va  quldorlik,  feodal  va  kapitalistik 

munosabatlar  bilan  qo'shilib  ketishi  mumkin.  Shunday  qilib,  elat  kishilarning  til 

jihatdan  hududiy,  iqtisodiy  va  madaniy  birligi  bo'lib,  millatdan  oldingi  sanaladi. 

Elatlar  qabilalar  ittifoqi  vujudga  kelgan  davrda  tarkib  topa  boshlagan,  Bunda 

qabilalar  bir-birlari  bilan  asta-sekin  aralashib,  qon-qardoshlik  aloqalari  o'rnini 

hududiy aloqalar egallay boshlagan. Elatlar odatda kelib chiqishi va tili bir bo'lgan bir 

necha  qabilalardan  yoki  ularning  birini  ikkinchisi  bosib  olishi  natijasida  aralashib 

ketgan  va  tillari  turlicha  bo'lgan  qabilalardan  tarkib  topgan.  Elatning  tarkib  topishi 

jarayonida, uning ayrim guruhlari o'rtasida aloqalar kuchaygan sari eng ko'p sonli va 

eng  taraqqiy  etgan  etnik  komponentning  tili  elatning  umumiy  tili  bo'lib  qoladi; 

boshqa  qabilalarning  tillari  esa  shevalarga  aylanadi  yoki  ba'zan  umuman  yo'qolib 

ketadi.  Shu  tariqa  kishilarning  umumiy  nom  bilan  ataladigan  hududiy,  madaniy  va 

iqtisodiy  birligi  vujudga  keladi.  Kapitalistik  munosabatlarning  taraqqiy  etishi  va 

iqtisodiy  hamda  madaniy  aloqalarning  kuchayishi  bilan  elatlar  millatlarga  aylanadi. 

Millat – kishilarning barqaror tarixiy birligi. U umumiy iqtisodiy turmush hamda til,  

hududiy  birligi,    madaniyat,    ong  va  psixologiyaning  o'ziga  xosligi  zaminida  qaror 

topgan ijtimoiy taraqqiyot shaklitlir. Millat qon-qardosh va qardosh bo'lmagan qabila, 

irq va xalqlardan shakllanadi. Millatlarning iqtisodiy va siyosiy birlashishi elatlarning 

yozma adabiy tili va xalq og'zaki tilining yaqinlashishi negizida yagona milliy tilning 

paydo bo'lishiga olib keladi. Shevalar o'rnini asta-sekin milliy til egallaydi. 

O'zbek elati tetrli urug' va qabilalardan ilk o'rta asrlarda shakllana boshlangan. 

Oktyabr  to'ntarishidan  oldingi  o'zbeklar  tarkibiga  kirgan  barlos,  nayman,  saroy, 

qo'ng'irot kabi urug'-qabilalar o'z navba-tida, bir qancha to'p, tira, shox, avlod, qavm 

kabi  tarmoqlarga  bo'linadi.  Ana  shu  har  bir  bo'limning  o'z  nomi  bor.  To'p,  to'par, 

shox,  tira,  jamoa,  toifa,  avlod,  qavm,  urug',  qabila,  elat,  xalq,  millat  nomlari