S. M. Turobjonov, T. T. Tursunov, K. M. Adilova

Oltingugurt birikmalari atmosferaga tabiiy va antropogen yo‘li bilan kelib tushishi mumkin. Tabiiy manbalarga quyidagilar kiradi:
1. Biosferaning tarkibidagi moddalarni parchalanish jarayonlari. Yer ostida kislorodsiz muhitda anaerob mikroorganizmlar ishtirokida organik qoldiqlarning parchalanishi natijasida ularning tarkibidagi oltingugurt gaz holatiga o‘tadi. Shu bilan birga anaerob bakteriyalar suvdagi erigan sulfatlardan kislorodni ajratib olib, oltingugurtning gazli birikmalarini hosil qiladi. Bu jarayonlarda atmosfera havosiga vodorod sulfid va oltingugurtning organik birikmalari ajralib chiqadi.

Vulqonlar faoliyati. Vulqonlar otilganda atmosferaga katta miqdorda oltingugurt angidridi (S 0 2) hamda vodorod sulfid (H 2S), sulfatlar va elementar holatidagi oltingugurt kelib tushadi. Bu moddalar Bsosan troposferaga, kuchli otilishlarda esa stratosferaga tushadi. Har yili atmosferaga vulqonlar faoliyati natijasida 2 mln.t miqdorida oltin­ gugurt birikmalari tushadi.

3. Dengizlar sirt yuzasi. Okean va dengizlar yuzasidan atmosferaga ko‘tarilgan suv tomchilarining bug‘lanishi natijasida havo tarkibida natriy va xlor ionlari bilan birgalikda sulfatlari ham bo‘lgan tuzlar qoladi. Bu tuzlar bilan har yili atmosferaga 50—200 mln t oltingugurt kelib tushadi.
Antropogen yo‘li bilan oltingugurt birikmalari atmosferaga asosan yoqilg‘i yoqish jarayonlarida oltingugurt angidridi holatida kelib tushadi. Eng ko‘p miqdorda oltingugurt ko‘mir tarkibida bo‘lib, uni issiqlik elektrostansiyalarida yoqilg‘i sifatida ishlatganda oltingugurtning ant­ ropogen chiqindilarining 70% hosil bo‘ladi. Ko‘mir yoqish jarayonida oltingugurtning bir qismi S 0 2 holatiga o‘tadi, bir qismi esa qattiq chiqindilar (shlak, kul) tarkibida qoladi.
Tozalanmagan neft tarkibida ham 0,1—2% gacha oltingugurt bo‘lib, yonish jarayonida u S 0 2 gazini hosil qiladi. Bundan tashqari, oltingugurt birikmalari metallurgiya sohasida hamda neftni qayta ishlash va sulfat kislotasini ishlab chiqarishda ham hosil bo£ladi. Umuman olganda, yil davomida atmosferaga antropogen manbalardan o ‘rtacha 60-70 mln t oltingugurt kelib tushadi.
Atrof-muhitga kelib tushgandan keyin oltingugurt birikmalari havo-da tarqalish jarayoni bilan birgalikda turli fizik-kimyoviy jarayonlarga kirishadi. Kislotali yomg‘irlammg hosil bo‘lishi asosan S 0 2 ning miq-doriga bog‘liq.
Oksidlanish jarayoni gomogen va geterogen muhitida amalga oshishi mumkin. Gomogen jarayonlardan biri bu S 0 2 ning quyoshning ultrabi-nafsha nurlanishi ta’sirida foton bilan reaksiyaga kirishishi:
SO2 + hy —) SO2
Natijada S 0 2 faol holatga o'tadi va havodagi kislorod molekulasi bilan reaksiyaga kirishadi:
SOj +O2 —^SO4
SO4+O2 —^БОз+Оз