S. M. Turobjonov, T. T. Tursunov, K. M. Adilova

3.1. Atmosferaning tuzilishi va tarkibi
Bugungi kunda tabiiy muhitga ko'rsatilayolgan texnogen ta’sirlar-ning ortib borishi atrof-muhitning degradatsiyasiga olib kelishi va shu bilan bogiiq boigan bir qator muammolarni paydo bo‘lishiga sabab bo‘lmoqda. Bu muammolar orasida atmosfera havosining holati alohida ahamiyatga egadir. Atmosfera qatlami faqat o'ziga xos boigan xusu-siyatlari, ya’ni yuqori darajada harakatchanligi, tarkibidagi komponent-larining o'zgaruvchanligi, havodagi fizik-kimyoviy jarayonlaming o‘ziga xosligi bilan yerning boshqa qobiqlaridan ajralib turadi. Atmosfera nafaqat inson, hayvonotlar, o ‘simliklaming nafas olishi uchun havo manbai boiib, balki shu bilan birga tirik organizmlarning hayoti uchun zarur bo ig an bir qator jarayonlarni ta ’minlashda ham muhim rol o'ynaydi. Atmosferaning holati Yer yuzasining issiqlik rejimini belgilaydi va uni temperaturaning keskin siljishlaridan saqlab turadi, uning ozon qavati tirik organizmlami quyoshning ultrabinafsha nurlaridan himoyalab turadi. Yer yuzasida tabiiy zonalaming hosil boiishi va ulardagi gidro-logik rejimlarning xususiyatlari, tuproq hamda o ‘simlik qatlamining holati, releflarning shakllanishi va boshqa jarayonlam ing barchasi atmosferadagi issiqlik va namlikning taqsimlanishiga bog‘liqdir. Atmos­ fera —bu yerdagi iqlimini shakllantiruvchi va obi-havoni hosil qiluvchi muhitdir.

Atmosfera komponentlarining fizik-kimyoviy o‘zgarish!ari atrof-muhit kimyosining asosiy boiim laridan biridir. Bu o‘zgarishlar nafaqat tabiiy (quyosh faolligi fazasi, geografik joylashishi, sutka vaqti), balki antropogen omillarga ham bogiiqdir. Atmosferadagi kimyoviy reaksiya-larning mexanizmlarini va kinetikasini o‘rganish, ifloslantiruvchi m od­ dalar ishtirokida hosil bolayotgan mahsulotlarni aniqlash atrof-muhitni sanoat chiqindilaridan himoya qilishda muhim ahamiyatga ega.

Atmosferaning umumiy massasi 5,14-10131 ga teng. Atmosferaning asosiy qismi azot ( 78%), kislorod(21%) va argon (0,9%) gazlaridan tashkil topgan. Qolgan barcha komponentlar atmosferaning 0,1% ni tashkil qilad:. Bu komponentlaming miqdori (N2, 0 2, Ar, He, Xe, Kr,

1. 
   2) 100 km gacha o‘zgarmaydi. «Faol» gazlar va aerozollarning miqdori (H 20 , C 0 2, 0 3, S 0 2, CH 4, N 0 2) yil fasliga, geografik joylashishga, balandlikka qarab o‘zgarib turadi (4-jadval).
   

4-jadval
Yer yuzasidagi atmosfera havosining

kimyoviy tarkibi

Modda		Modda
N2	78,084	N 2O
O,	20,95	Xe
Ar	0,934	so2
co2	3,27-10"2	o 3
Ne	1 -818- 1.0J	N O 2
He	5-24104	CO
CH4	1-6-IO-4	NO
Kr	1 1410“	N H 3
H	5-10 5	-

Miqdori %

5- lO-5
8,7 lO'6

• 
  7 ■10-6
  

16. 
    2 • 10 6 (qishda)
    

7 ■1O '1 (yozda)

• 
  2- lO 6
  

510 5-8 - 10 6

• 
  1 -10-4
  

				fT-
		0
V

-

Atmosfera bir necha qavatdan tuzilgan bo‘lib, qavatlar orasida pauzalar joylashgan. Troposferadan stratosferaga o‘tish qavati tropo-pauza, stratosferadan mezosferaga o‘tish qatlami stratopauza deyiladi va hokazo.
Atmosferaning tuzilishi sxemasi 4-rasmda ko‘rsatilgan. Troposfera bilan stratosfera atmosferaning «pastki qavatlari», mezos-
fera va termosfera esa «atmosferaning yuqori qavatlari» deyiladi. Atmos­ feraning yuqori qavatlari havoning kimyoviy tarkibi bo£yicha pastki qavatlardan farqlanadi. Pastki qavatlar zichroq bo‘lib, ularda atmos­ feraning asosiy massasi to'plangan. Atmosferaning umumiy massasidan 50% i pastki 5 km qalinlikdagi qavatda to'plangan, 30 km qalinlikdagi qavatida esa atmosferaning umumiy massasidan 99% to'piangan.

Atmosferaning qavatlarga bo‘linishi asosan havoning kimyoviy tarkibiga va temperaturani balandlik bo‘yicha o ‘zgarishiga bogiiq.

Troposfera yer qatlamiga eng yaqin qatlam bo‘lib, uning balandligi ekvator ustida 16—18 km, qutblarda esa 7—9 km ga teng. Troposfcrada havoning umumiy massasidan 80% to‘plangan bo‘lib, unda havo doimiy

Quyosh nurlanishi
500 km +1200° С
0 „N Q+,Cr
(01» |0 5|