S. K. Ganiyev, M. M. Karimov, K. A. Tashev

B ir tomonlama autentifikatsiyalash
 bir tomonga yo'naltirilgan 
axborot  almashinuvini  ko‘zda  tutadi.  Autentifikatsiyaning  bu  turi 
quyidagilarga imkon yaratadi:
-  axborot  almashinuvchining  faqat  bir  tarafini  haqiqiyligini 
tasdiqlash;
- uzatilayotgan axborot yaxlitligining buzilishini aniqlash;
- "uzatishning takrori" tipidagi hujumni aniqlash;
-  uzatilayotgan  autentifikatsion  ma’lumotlardan  faqat  tekshi­
ruvchi taraf foydalanishini kafolatlash.
145

---

Ikki  tomonlama  autentifikatsilashda
  bir  tomonliligiga  nisba­
tan  isbotlovchi  tarafga  tekshiruvchi  tarafning  qo‘shimcha  javobi 
bo‘ladi.  Bu  javob  tekshiruvchi  tomonni  aloqaning  aynan  autenti­
fikatsiya  ma’lumotlari  mo‘ljallangan  taraf bilan  o‘matilayotganiga 
ishontirish lozim.
Uch  tomonlama  autentifikatsiyalash
  tarkibida  isbotlovchi 
tarafdan tekshiruvchi tarafga  qo‘shimcha ma’lumotlar uzatish  mav­
jud.  Bunday  yondashish  autentifikatsiya  o‘tkazishda  vaqt  belgi- 
laridan foydalanishdan voz kechishga imkon beradi.
Ta’kidlash lozimki, ushbu turkumlash shartlidir. Amalda ishla- 
tiluvchi  usul  va  vositalar  nabori  autentifikatsiya jarayonini  amalga 
oshirishdagi muayyan shart-sharoitlarga bog‘liq.  Qat’iy autentifikat­
siyaning  o‘tkazilishi  ishlatiladigan kriptografik algoritmlar va qator 
qo‘shimcha  parametrlami  taraflar  tomonidan  so‘zsiz  muvofiqlash- 
tirishni talab etadi.
Qat’iy  autentifikatsiyalashning  muayyan  variantlarini  ko‘rish- 
dan  oldin  bir  martali  parametrlaming  vazifalari  va  imkoniyatlariga 
to‘xtash  lozim.  Bir  martali  parametrlar  ba’zida  "nonces"  -   bir 
maqsadga bir martadan ortiq ishlatilmaydigan kattalik deb ataladi.
Hozirda  ishlatiladigan  bir  martali  parametrlardan  tasodifiy 
sonlar,  vaqt  belgilari  va  ketma-ketliklarning  nomerlarini  ko‘rsatish 
mumkin.
Bir  martali  parametrlar  uzatishning  takrorlanishini,  autentifi- 
katsion almashinuv taraflarini almashtirib qo‘yishni va ochiq matnni 
tanlash  bilan  hujumlashni  oldini  olishga  imkon  beradi.  Bir  martali 
parametrlar  yordamida  uzatiladigan  xabarlaming  noyobligini,  bir 
ma’noliligini va vaqtiy kafolatlarini ta’minlash mumkin.  Bir martali 
parametrlaming  turli  xillari  alohida  ishlatilishi  yoki  bir-birini 
to‘ldirishi mumkin.
Bir  martali  parametrlaming  quyidagi  ishlatilish  misollarini 
ko‘rsatish mumkin:
- 
"so‘rov-javob" prinsipida qurilgan protokollarda  o‘z vaqtida- 
ligini  tekshirish.  Bunday  tekshirishda  tasodifiy  sonlar,  soatlami 
sinxronlash  bilan  vaqt  belgilari  yoki  muayyan  juft  (tekshiruvchi, 
isbotlovchi)  uchun  ketma-ketliklarning  nomerlaridan  foydalanish 
mumkin;
146

---

-  o‘z  vaqtidaligini  yoki  noyoblik  kafolatini  ta’minlash.  Pro- 
tokolning bir martali parametrlarini bevosita (tasodifiy sonni tanlash 
yo‘li  bilan)  yoki  bilvosita  (bo‘linuvchi  sirdagi  axborotni  tahlillash 
yordamida) nazoratlash orqali amalga oshiriladi;
-  xabarni  yoki  xabarlar  ketma-ketligini  bir  ma’noli  iden­
tifikatsiyalash.  Bir  ohangda  o'suvchi  ketma-ketlikning  bir  martali 
qiymatini  (masalan,  seriya  nomerlari  yoki  vaqt  belgilari  ketma- 
ketligi) yoki mos uzunlikdagi tasodifiy sonlami tuzish orqali amalga 
oshiriladi.
Ta’kidlash  lozimki,  bir martali  parametrlar  kriptografik proto- 
kollaming  boshqa  variantlarida  ham  (masalan,  kalit  axborotini  taq- 
simlash protokollarida) keng qo‘llaniladi.
Qat’iy  autentifikatsiyalash  protokollarini  qo‘llaniladigan  krip­
tografik  algoritmlariga  bog‘liq  holda  quyidagi  guruhlarga  ajratish 
mumkin:
-  shifrlashning  simmetrik  algoritmlari  asosidagi  qat’iy  auten- 
tifikatsiyalash protokollari;
- bir tomonlama kalitli xesh-funksiyalar asosidagi qat’iy auten­
tifikatsiyalash protokollari;
- shifrlashning asimmetrik algoritmlari asosidagi qat’iy autenti­
fikatsiyalash algoritmlari;
-  elektron  raqamli  imzo  asosidagi  qat’iy  autentifikatsiyalash 
algoritmlari.