|
compositio so‘z bo‘lib, tuzish, birlashtirish-
turli boiak lam i bir butun yaxlit biror g ‘oyaga mos holda birlashtirish
ma’nosi ni
bildiradi.
Tasviriy
san’atda kompozitsiya deb badiiy
asaming mazmuni, xarakteri va
maqsadi bilan b o g iiq holdagi
qurilishiga aytiladi.
«Kompozitsiya»
so‘zi
tasviriy san’at termini sifatida
muntazam
ravishda
Uyg‘onish
davridan
boshlab
q o ilan a
boshlandi. Boshqa paytda kompo-
zitsiya termini tasvirlash savod- ;
"
J.U m arbekov. Olis bolalik.
’m
é
i
xonligining asosiy elementlardan
birini bildiradi, u orqali san’at
asarlari quriladi va baholanadi.
Rassomlar asrlar davomida kompozitsiyaning ifodalovchi shartli
tasvirlami (uchburchak, piramida, aylana, oval, kvadrat, to‘g‘ri
to‘rtburchak va shu kabilar) izlab keladi. Bulami misollarda ko‘rish
mumkin; G ‘. Abdurahmonov «Kashta tikuvchi qiz», J. Umarbekov «Olis
bolalik», M. To‘xtayev «Oila», Inog'omov «Tinchük b o isin uyingda».
Qandaydir bir harakatsiz, o ‘zgarmaydigan obrazni ko‘rsatish uchun
tutashtirilgan, yopiq, muvozanat (harakatsizlik) kompozitsiya to‘g‘ri
keladi. Chiziqni asosiy yo'nalishi markazga tortilad!. Aylana, kvadrat.
210
www.ziyouz.com kutubxonasi
to‘g‘riburchak shakii simmetriyasini hisobga oigan holdagi qurilishi
kerakli yechimini beradi.
Panoramli manzarani tasvirlash uchun, keng dalani ko'rsatish kerak
boMsa, unda yon atrofmi qandaydir daraxtlar yoki binolar bilan yopish
kerak emas, yaxshisi chegaradan tashqariga yo‘naltirilganligini
ko‘rsatish terak.
Kompozitsiya ma’lum bir qonuniyatlar asosida quriladi. Uning
qonun-qoidalari va usullari o'zaro bogiiqda bo‘lib, kompozitsiya
tuzishning barcha holatlarida qatnashadi. Buning hammasi ham badiiy
asaming yaxlitligi va ifodaliliga erishish uchun yo‘naltirilgan.
Kompozitsiyaning qonun-qoidalari, usullari va vositalari badiiy
asarning qurilishida asosiy qonuniyatlari hisoblanadi.
Kompozitsiya qonun-qoidalari: harakatlami tasvirlash (dinami-
ka), tinch holat (statika), oltin kesim (uchdan biri).
Kompozitsiya usullariga: kompozitsiyaning qismlar muvozanati,
ritmi, simmetriya va asimmetriyasi, syujetli kompozitsiya markazini
ifodalanishi kiradi.
Kompozitsiya vositalariga: format (hajm), fazoviy kenglik,
kompozitsiya markazi, muvozanat, ritm, qarama-qarshilik, yorug‘-soya,
rang, dekorativlik, dinamika va statika, simmetriya va asimmetriya,
oChiqIik va yopiqlik, yaxlitliklar kiradi. Shunday qilib, kompozitsiya
vositasi - yaratish uchun zarur bo‘lgan barchasi, shuningdek, uning usul
va qoidalarini o‘ziga qamrab oladi. Ular turli-tuman, boshqacha
aytganda kompozitsiyaning badiiy ifodalash vositasi deb ataladi.
Kompozitsiya usullari
Ritm , h a ra k a t va tinch holatni tasvirlash. Ritm - universal tabiiy
xususiyatga ega bo'lib, har doim harakatni anglatadi. San’atdagi va
hayotdagi ritm - bu bitta ma’nodagi narsa emas. Tasviriy san’at
asariarida ham, musiqadagi kabi, faollik, keskinlik, maydali ritm yoki
silliq, xotirjam, sekinliklami farqlash mumkin.
Ritm
-
ma’lum
ketma-ketlikdagi
element
qismlaming
takrorlanishi.
Rangtasvir, grafika, haykaltaroshlik va amaliy san’atda ritm
kompozitsiyaning muhim ifodalovchi vositasi kabi boMib, tasvirni
qurilish mazmuniga ma’lum hissiyotlikni baxsh etadi.
Ritmni chiziqlar, yorug‘ va soya dog‘lari, rang dog'lari bilan berish
mumkin. Kompozitsiyaning bir xil elementlaming takrorlanishidan
211
www.ziyouz.com kutubxonasi
foydalanish mumkin. Ritm yordami orqali tekislikda harakatlarni
ifodalash mumkin.
San’at asaridagi harakat - vaqtni ifodachisidir.
Portret, manzara yoki natyurmort kabi janrlarda haqiqiy rassomlar
oddiygina tasvirlamaydi, ulaming tasviri dinamika bilar toidiradi,
harakatdagi uning mohiyatini ifodalaydi, m a’lum davrning vaqti ichida
yoki kelajakni taqdim etadi.
Ritm va h a ra k a t. Harakat mavjud boMgan san’at asarlarini
dinamik harakatdagi kabi ta’riflanadi. Nima uchun ritm harakatni
ko‘rsatadi. Bu esa
bizning ko‘rish a ’zolarimiz xususiyatlari bilan
bo g iiq. Masalan, toiqinlam i kuzatganimizda, nigohimiz bir toiqindan
boshqasiga ko‘chayotganda ularning harakatida illyuziya paydo boiadi.
Rassomlar o ‘z asarlarida illyuziya harakat ko'rinishlarini yaratishda
uning xarakteriga alohida urg‘u beradi. Ba’zi bir ko‘rinishíami ko‘rib
chiqamiz.
Asami yaxlit bir butunlikda ko‘rganimizda harakat holati
tushunarli boiad i. Harakatdagi obyekt oldida bo‘sh fazoviy kenglik
b o isa harakatni xayolan davom ettirish uchun imkoniyat tug'diradi,
go‘yoki a bilan birga harakat qilishga chorlaydi.
Boshqa bir holatda esa ot-arava butunlay to‘xtab qolgandek.
Qog‘oz qirrasi unga harakat qilishga imkon bermayotganday tuyuladi.
H a ra k a t holatiga misollar.
Harakat holatiga misollar Qalamtasvir chiziq yo‘nalishlari yordamida
harakatni chizish mumkin. Haykaltarosh «Disk uloqtiravchi» haykalida
qahramon kuchining eng tig iz holatini aks etgan.
Fondagi vertikal yoki gorizontal chiziqlami ko‘pligi harakatni
to'xtatib qo‘yishi mumkin. Harakat y o ‘nalishining o‘zgarishi uni
tezlashtiradi yoki sekinlashtiradi.
San’at asarlarida harakatsizlikni his etish yuz berishi mumkin.
Masalan, K.Korovinning «Qishda» asarida diagonal yo‘nalishlaiiga
qaramasdan ot chana bilan tinch turibdi, harakatning
3
^
0
‘qHgERi his
212
www.ziyouz.com kutubxonasi
qilishda quyidagi sabablardir: suratning geometriic va icompozitsiya
markazlarini mos kelishi, kompozitsiya muvozanatli iiisoblanadi va ot
oldidagi fazoviy kenglik daraxtlar bilan to'sib qo‘yilgan.
Rangtasvir,
grafika,
haykaltaroshlik,
me’morlik
asariarida
kompozitsiya markazi ajratib ko'rsatiladi. Masalan, Uyg‘onish davri
rassomlari kompozitsiya markazi mato markazi bilan mos tushishini
afzal ko‘rgan. Bosh qahramonlarni shunday joylashtirib, rassomlar
ulaming muhim o‘rnini, syujet uchun ma’noligini ajratganlar.
Rassomlar surat kompozitsiya qurilishining ko‘pchilik turlarini
kashf etgan, masalan, kompozitsiya markazi asaming syujet maqsadi,
agarda talab qilsa, unda matoning geometrik markazidan xohlagan
tomonga surilishi mumkin. Bunga Rembrandtning,«Adashgan o‘g‘lining
qaytishi» nomli asari kompozitsiyaning klassik namunasi sifatida bo‘la
oladi, chunki suratning asosiy g‘oyasini aniqroq yoritish uchun
kompozitsiya markazini o‘ng tomonga surib tasvirlagan. Suratda tug'ilib
o‘sgan ostonada ota-bola uchrashuvi tasvirlangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
