S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

Ijtimoiy-kasbiy xususiyat. 
Tashkilotda yakka tartibdagi shaxslargina bir-biriga ta’sir 
o‘tkazmaydi. Tashkilot a’zolari tajriba, malakaga ega bo'lib, mafkura nuqtai nazaridan 
har xildir.  Ijtimoiy tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, tashkilotlami o'rganishda birinchi
41

---

navbatda, ulaming malaka-kasb tarkibi o ‘rganiladi. Shuningdek, harxil tashkilotlarda 
ta’lim  darajasi  ham  har  xildir.  Bir  xil  tashkilotlarda  xodiinlar  orasida  rna’lum  bir 
kasb turi ko‘p bo'lsa, boshqalarda u yakkadir. Ayrim tashkilotlarda odamlarga nisbatan 
oddiy  malaka-kasb  tarkibi  mavjud  bo‘lsa,  boshqalarda  bu  ko'rsatkich  ancha 
murakkabroqdir.
Xodimlaming  malaka  va  kasb  farqlari  ba’zan  tashkilotdagi  ijtimoiy  muhitga, 
shaxslararo  ijtimoiy  munosabatlarga  ancha ta’sir o‘tkazishi  mumkin.
Ijtimoiy — iqtisodiy xususuyat.  Bu tizimga oid  ancha  murakkab hisoblanadi va 
uni yuqorida aytib o'tgan  tizimlarga oid qirralar bilan solishtirilsa, ijtimoiy-iqtisodiy 
ulardan  ancha  ustunroq.  Tashkilot  a’zolari  bir-biridan  ish  haqi,  mulk  huquqlari, 
mehnat  sharoitlari,  ish  joyi  kafolatining  ijtimoiy  himoyalanishi  bilan  farqlanadi.
Ishlab  chiqarish  jarayoni  boshlangan  vaqtidayoq,  odamlarda  juda  ko‘p  turli
3.1-chizma.  Tashkilotning  ijtimoiy  tizimga  oid xususiyaílar  majmuasi
42

---

manfaatlar,  o‘zaro  talablar  paydo  boiadi.  Ijtimoiy-iqtisodiy  qiziqishlar,  ularning 
echimi  nuqtai  nazaridan  —  bu  mehnat  jarayonida  bir-biriga  ta ’siridan  ham 
murakkabroq  holatdir.
Tashkilotning  asosiy ziddiyati  —  bir vaqt  ichida  ikkita  katta va  qarama-qarshi 
munosabat tudarining  mavjudligi,  bu  ham boisa,  taqsimot va o'zaro  ta’sirdir.
Taqsimot  munosabatlari  korxona,  tashkilot  miqyosida  o‘z xususiyatlariga  ega. 
M akrodaraja  bilan  solishtirsak,  tashkilotning  taqsim ot  m unosabatlari  o ‘z 
psixologiyasiga  ega:  unda  ham  moddiy  n e’matlami,  ham  ijtimoiy  maqomlami 
individlar  o‘zaro  taqsimlashadi.  Taqsimlash  nafaqat  ma’muriy  yo‘l  bilan,  balki 
mehnat jamoasi  yetarli jipslashgan  boisa,  uning  fikri  asosidaham  oikaziladi.
îjtimoiy-demografik  xususuyat.  Tashkilot  faoliyatini  tavsiflovchi  muhim 
xususiyatlardan biri ~  xodimlaming jinsi va yosh jihatdan tarkibidir. Bu belgi bo‘yicha 
hamma  tashkilotlar  har  xil:  ayrim  tashkilotlarda  ko'proq  ayollar  ishlaydi, 
boshqalarida  esa  -  erkaklar,  uchinchilarida  -   ikkala jins  vakillari  bir  xil  boiishi 
mumkin,  ba’zi  tashkilotlarda  -  yoshlar  ko‘proq  ishlaydi,  boshqalarida  —  yoshi 
katta odamlar, uchinchilarida - hamma yoshdagi xodimlami ko'rish mumkin.  Ko‘p 
taslikilotlarda  xodimlaming jinsiy  va  yosh jihatidan  tarkibi juda  murakkab  ya’ni, 
tashkilotning ko‘p xususiyatlari uning tarkibiga bogiiq. Xodimlaming jinsiy va yosh 
jihatdan  xususiyatlari  mehnat  taqsimotini  belgilaydi,  ular  tashkilotning  ijtimoiy 
iqlimiga,  odamlarning  munosabatiga,  ish  boshqarilishiga,  tashkiliy  tizimiga, 
moddiy  ne’matlarning  taqsimlanishiga  ta’sir  etadi.
Ijtimoiy  -  madaniy  xususuyat.  Har  bir  tashkilot  o‘z  ichki  madaniyatiga  ega. 
Ichki  madaniyatni  quyidagilar  belgilaydi:
-  an’analar,  urf-odatlar  va  birgalikda  kamol  topgan  jam oaning  tafakkur 
stereotiplari;
-jamoaning o‘ziga xos malaka, kasb, iqtisodiy va ijtimoiy tajribalar va jamoaning 
xotirasi;
-  paydo boigan  muammolarga,  har xil holatlarga tashkilotning  munosabati  va 
bularning  echimini  topishda jamoaning  imkoniyat  darajadagi  qobiliyati.
Ijtimoiy  ~   ruhiy  xususuyat.
Tashkilot  —  bu  ijtimoiy  ruhiy  holatlaming  murakkab  dunyosi.  Ular  kasbiy- 
iqtisodiy  munosabatlar  asosida  maqomini  topadi,  yoki  odamlarning  o'ziga  xos 
munosabatlariga  ko‘proq  ta’sir  etadi.
Tashkilot ishlab chiqarish uchun barpo etiladi.  Shu vaqt ichida tashkilot bevosita 
bir  qator  ijtimoiy  funksiyalami  ham  bajaradi.  Bu  funksiyalar  inson  xulqiga  ham 
ta ’sir  etadi.  Shuning  uchun  bu  funksiyalam i  real  deb  hisoblasa  b o ia d i. 
Funksiyalaming  asosiy  mazmuni  quyidagicha:
Ijtimoiy-iqtisodiy  funksiya.  Har  bir  tashkilot  o‘z  bandligini  boshqaradi.  Inson 
manfaatini ko'zlagan holda, uni yoqtirgan mehnat turi bilan ta’minlaydi. Bu funksiya 
nafaqat  daromadga  yetishish,  balki  uning  taqsimlanish  va  kafolatlash  vazifasini 
ham  bajaradi.
Ijtimoiy-siyosiy  funksiya.  Tashkilot  mehnat jamoasi  sifatida  siyosiy  hayotning
43

---

mustaqil  subyekti  ham  boiishi  mumkin.  Tashkilot  a’zolari  siyosiy  hayotda  faol 
qatnashishlari  kerak.