S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

3.  Jismoniy  va  ma’naviy  ehtiyojlar  orasida  doimiy  kurash  davom  etadi.
 
Tomonlaming har biri  m aium  bir davrda  ilgarilab turadi,  lekin to iig ic h a  g‘alaba 
qozona olmaydi. Inson doimo jismoniy va ma’naviy ehtiyojlaida muvozanatga erishishni 
xohlaydi  va  bir  vaqtning  o'zida  «u  chegaradan  bu  chegaraga»  o ‘tib  turadi,  lekin 
ularni  bir vaqtning  o'zida  olib borolmaydi.
Jismoniy  va  m a’naviy  ehtiyojlar  orasidagi  kurash  —  bu  o ‘ta  xususiy  va 
ehtiyojlaming  u  yoki  bu  tomonga  o'zgarib  turishining  eng  sodda  varianti,  va  bu 
ayniqsa  mehnatga  munosabatda  yaqqol  ko'rinadi.  Har  bir  insonda  o‘z  mehnat 
faoliyatining m aium  bir davrida ijtimoiy yoki axloqiy qadriyatlarga nisbatan moyillik 
boiadi,  u  o‘z  ishida  ma’naviy negizni  izlaydi.  Shuning  bilan bir qatorda  ma’naviy 
entuziazm  davomiy  boim asligi  mumkin  (agar  moddiy  manfaatdorlik  omillari 
boimasa).  Faqatgina moddiy manfaatdorlikka asoslangan mehnat ham inson uchun 
ma’qui boimasligi mumkin.  Birgina pul-mablag‘ uchun ishlash insonni charchatib 
qo'yadi, uning shaxsiga qattiq ta ’sir qiladi.  Ko'pchilik shunday ishni ma’qui ko'radi 
va bunday  munosabat vaqtinchalik hodisa  hisoblanadi.  Masalan,  eng  katta  maosh 
oladigan  ishchilar  orasida  olib  borilgan  tadqiqotlar  shuni  ko'rsatadiki,  mehnat
85

---

shart-sharoitlari  nuqtai  nazaridan  bu  ish  u  qadar  yengil  emas,  me’yorl  sanab 
boimaydi.  Oradan  ma’lum bir vaqt o'tgach ulaming ozchiligi bu ishni o‘zlarining 
doimiy,  uzoq  muddatdagi  ish  faoliyati  deb tan  oldilar,  ulaming umuman  birortasi 
ham  kelajakda  o‘z  farzandlarining  bunday  ishga  ega  boiishlarini  istamasliklarini 
aytadilar.
Bu  borada  ko'plab  sotsiologik  tadqiqotlar  olib  borilgan,  ana  shulardan  biri 
ishchining  asosiy  ish  vaqti  nuqtalari  bo'yicha  mehnatni  asoslashning  monitoring 
manzarasi  o‘matilgan tadqiqot bo‘lib,  bunda ish kunining boshlanishida,  o'rtasida 
va  oxirida,  ish  haftasi  mobaynida  va  mehnaí  oyining  oxirida  natijalar  kuzatilgan. 
Bunda  quyidagi aniq  ko'rsatkichlar hisobga  olinadi:  islilab chiqarish va  sifat,  ishga 
o‘z  vaqtida  kelish,  ishga  kelmagan  kunlar,  mehnat  intizomini  buzish.  Mehnatni 
asoslash  nuqtai  nazaridan  ish  vaqtining  o'ziga  xos  ikki  turi  aniqlangan:
• xohishga ko'ra mehnat vaqti;
• zarurat  yuzasidan  mehnaí  vaqti.
4.  M ehnat  dinam ikasining  asoslash  m exanizm laridan  eng  muhiini  — 
chtiyojlarning  o‘sishidir.
Vaqt  o ‘tishi  bilan,  tajriba,  m a’lumot,  m a’naviy  o‘sish,  m a’lumotlarning 
yetarliligi,  ko‘pligi  shartida  insonlarning  ehtiyoji  o'zgarib  boradi,  bu  esa  ulaming 
mehnatga boigan  munosabatida aniq ko'rinadi.  Alohida bir ishchining yoki butun 
birjamoaning mehnatini  asoslash ko'plab holatlarni o'zgartirib yuborishi  mumkin, 
hayotiy qadriyatlarga qayta baho berish, ishlab chiqarishning ahvoli haqida xabardor 
boiish,  o‘z tashkilotidagi  muammolardan xabardor boiish,  o‘z mehnatini ijtimoiy 
yaxshi  tushunish,  o‘z  ishchi  kuchiga  baho  berish,  insoniy  munosabatlarning  o ‘rni 
haqida dunyoqarashining shakllanishi va hokazo.
5. Mehnatni asoslashga u bilan bogiiq omillar ta’sir etmasa,  u barqaror straktura 
ham bo‘lishi  mumldn.  Haqiqatdan  ham  mehnat  faoliyatidagi  faollik ko‘p  hodisaiarga 
bogiiq '
00
‘lishi mumkin (ishda va ish vaqti doirasida). Bunda faqatgina ijtimoiy vaziyatlar 
emas, balki ishchining yashash tarzi, shart-sharoitlari ham katta ahamiyatga ega bo‘ladi. 
Tadqiqotlar  shuni  ko‘rsatadiki,  ishdagi  sifat  va  miqdoriy  yo'qotishlaming  ko‘pchiligi 
insonning shaxsiy va jamoat hayotidagi muammolarini tushunish, ko‘p o'ylashi oqibatida 
sodir  bo‘ladi.
M ehnatni  tahlil  etishning  eng  muhim  uslubiy  jihatlaridan  biri  m ehnat 
funksiyalarini bilib olishdir.  Bu funksiyalar qanchalik xilma-xil bo'lmasin, ulaming 
dialektik biriigini ham ta’kidlab o ‘tmay boimaydi.  Mehnat o‘zining asosiy ijtimoiy 
funksiyalarida quyidagicha  namoyon boiadi