S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

ÏIÏ  BOB
TASHKILOTLAR  SOTSIOLOG1YASI
3 .l.Tashkilotlarning  ijtimoiy  mazmuni,  shakllari,  tizimga  oid  qirra  va
funksiyalari
Tashkilot  -  bu  yagona  niehnat  sharoitida,  maqsadga  yo‘naltirilgan,  mehnat 
mazmunida  tashkii  topgan  odamlar  birlashmasi.  Tashkilotlarga  odamlar  mehnat 
faoliyati olib borish uchun birlashadilar.  Yakka tartibdagi faoliyatdan  tashkilotdagi 
faoliyat  afzalroq,  chunki:
•  uyushgan  faoliyat  foydaliroq;
• raqobat qobiliyatiga ega;
• samarali;
• egiluvchan, texnika va texnologiya yangiliklariga tezroq javob beradi.
Tashkilot tushunchasining o‘zi tartibga solingan, «qurilgan» birlashma ma’nosini
anglatadi.  Tashkilotlar  xilma-xil  bo'lib,  ularning  ijtimoiy  shakllari  quyidagicha:
1. 
Oilaviy.
  Oilaviy tashkilotlarda  qarindosh-urug‘chilik aloqalari  bilan  mehnat 
chambarchas  bog‘lanib  ketadi.  Bu  holat  odamlar  orasidagi  ijtimoiy-iqtisodiy 
munosabatlami,  mulk va daromad taqsimlash huquqlarini yengillashtirali. Aloqalar 
esa,  ishdan  tashqari  vaqtda  ham  bo'laveradi,  ayniqsa,  tashqi  muhitga  nisbatan 
ishonch  vajipslanish  darajalari judayuqori  bo‘ladi.
2. 
Rasmiy.
 Tashkilot a ’zolari orasida qarindosh-urug‘chilik aloqalari bo'lmaydi. 
Bunday  tashkilot  erkin  fuqarolar  orasidagi  shartnoma  asosida  paydo  boigan 
birlashmadir.  Rasmiy tashkilot ichidagi munosabatlar rasmiy, ishga aloqador asosda 
quriladi.  Hamma shaxsiy manfaatlar tashkilot tashqarisida qoladi.
Tashkilotning  ijtimoiy  shakllari: 
ixtiyoriy 
va 
ixtiyorsiz■
  Ular  orasidagi  farqlar 
juda murakkab va noaniq. Hoziigi sharoitda hamma tashkilotlar ixtiyoriy hisoblanadi.
Tashkilot  nafaqat  odamlardan  iborat  tuzilma,  balki  ijtimoiy  tizimga  oid 
xususiyatlar  majmuasidir 
(3.1-chizma):
Ijtimoiy-mehnat  xususiyat.
Tashkilotning eng oddiy belgisi shundaki, odamlar uning ichida bir-biriga ta’siri 
o'tkazadi,  bir maqsadga  qaratilgan  mehnat  kuchlari  bilan  almashadilar.  Tashkilot 
bunday holatda ma’lum maqsadga xizmat qiluvchi mashinaga o‘xshab ketadi. Odamlar 
muloqotda bir-biri bilan yaxshi bo‘lishsa, ularning tashkiloti salmoqli, fayzli, o'zlari 
ham  inoq  bo'ladilar.  Odamlar  yagona  harakat  qatnashchilari,  ularning  harakati 
jamoa  hissiyotiga  asoslangan  boiib,  ular  yagona  guruh  tarzida  ishlab  chiqarish 
maydoniga chiqadilar.