S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

2.3.  Ijtimoiy-iqtisodiy  tizimda  mahailiy  kadrlar  tizimi
Ko‘rib chiqilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy guruhda muhim o‘rin tutayotgan ajoyib 
birlik — bu mahailiy kadrlardir.  Ular bilan ishlash esa har bir yuridik saxs tajribasiga 
bogiik.
33

---

Mahalliy kadrlar bilan ishlash tizimi statik va dinamik kichik tizimlardan tashkii 
topadi.  Statik  —  kichik  tizimga  kadrlar  siyosati  muammolari,  kadrlar  tizimini 
tashkii  etish,  kadrlar tanlash  va  hokazolar kiradi.  Kadrlar bilan  ishlash  dinamik 
tizimi  xodimlaming  mehnati ni  tashkii  etish,  ulaming  ish uslubi va  usullari,
Ishga  rag‘batlantirish  tizimi,  tarbiya  masalalari  va  hokazolar  kiradi.  Odatda 
tizimning  statik  qismi  so'zning  tor  ma’nosida  kadrlar  bilan  ishlash  tizimi  deb, 
dinamik qismi  esa  «mehnatni  ilmiy tashkii  etish»  yoki  «ish  uslubi va  usullari»  deb 
ataladi.
Kadrlar bilan ishlash  tizimida subyekt va obyekt tafovut etiladi. Subyekt deganda 
kadrlar funksiyalarini amalga oshiruvchi organlar va  xodimlar majmui tushuniladi. 
Obyekt  - bu  kadrlar  bilan  ishlash tizimining asosiy komponentlaridan:  kadrlarni 
tanlash, joy-joyiga 
q o ‘y is h , 
baholash va hokazolardir.
Kadrlar bilan  ishlash tizimining asosiy komponentlarini batafsil ko'rib chiqamiz. 
Tizimning birinchi bo‘g‘ini-  kadrlar siyosati.  Bu kadrlar  ishining bosh yo‘nalishi, 
uning eng  muhim,  tub asoslari  majmuidir.  U  uzoq  muddatga  moijallangan.
Kadrlar  siyosati  deganda  awallambor  mazkur  davrda  va  istiqbolda  rahbar 
kadrlarining  boshqarish  maqsadlarini  qat’iy aniqlash tushuniladi.
Xo‘jalik  yuritish  istiqbollarini  aniqlash  uzoq  muddatga  yo'naltirilgan  kadrlar 
siyosatiga boigan talabni oshiradi.  Faqat shundagina  rejalar va  dasturlarni kadrlar 
bilan  ta’minlash  mumkin.  Kadrlar siyosati yangi  vazifalami  belgilabgina qolmay, 
nima eskirgani, rivojlanishga  to‘sqinlik  qilayotgan omillami  bartaraf etish kerakligini 
ko'rsatib  beradi.
Kadrlarga  qo‘yiladigan  talablami  aniqlash  kadrlar  siyosatining  muhim 
natijasidir.  U ikki  komponentdan tarkib  topadi.  Birinchi komponent  —  kadrlarga 
qo‘yiladigan umumiy talablar.  Bu  o‘rinda  ishbilarmonlik,  omilkorlik,  badasturlik, 
intizomlüik,  mas’uliyat  va  hokazolar haqida  xabar.  lkkinchi  komponent  —  bu 
ishlab chiqarish va boshqaruvni rivojlantirishning muayyan bosqichiga  qo'yiladigan 
talablardir.  Kadrlar  siyosatining  aynan  mana shu talablarini belgilaydi.  Masalan, 
bir korxonada bu moliyaviy barqarorlashtirish vazifalari boisa,  boshqa  korxonada
— yangi texnologiyani  amalga joriy  etish  qobiliyatidir.
Ayni  holda  xuddi  manna  shu  bosqichda  alohida  ahamiyat  kasb  etiladigan 
fazilatlar haqida gap  boradi.  Kadrlar  tizimining  shtat tuzilishini  tarkib  toptirish 
kadrlar  bilan  ishlash  tizimining  muhim  elementidir.  Kadrlar  tizimining  tuzilishi 
huquq  va  majburiyatlarini  ajratishni  nazarda  tutadi,  hamda  lavozimlar tizimida, 
ulardan o‘tish tartibida  (xizmat to‘siqlari), shuningdek,  kasblari tizimida va shtatlar 
jadvalida o‘z ifodasini  topadi.
Eng  awalo  ishda,  ijtimoiy  faoliyatda,  taiim   olish  va  turmush  jarayonida 
kadrlarni  rivojlantirish  ham  muhim  ahamiyatga  ega.  Kadrlarni  o‘qitib o‘rgatish, 
shu jumladan  kadrlarni  tayyorlash va ulaming  malakasini  oshirish  tizimi  hozirgi 
bosqichda tobora muhim ahamiyat kasb etib bormoqda.
Kadrlarni tanlash tamoyillari, protsedurasi, usullari va hokazolar  xo‘jalik kadriari 
bilan ishlash tizimining asosiy  bo‘g‘inidir.  Kadrlar bilan ishlash tizimining mazkur
34

---

asosiy bloki tarkibiga kadrlami  tanlash,  zaxiradagi kadrlami ilgari surish,  retatsiya 
qilish, joy-joyiga  qo'yish,  tarbiyalash  kiradi.
Boshqamv  jamoasi,  komandasini  shakllantirish  kadrlami  tanlash  tizimining 
yakunlovchi  bo‘g‘inidir.
Yana  bir  muammo — kadrlarga  baho  berish.  Bunda butun kadrlar  bilan ishlash 
tizimini  —  kadrlami  tanlash,  o ‘qitib  o'rgatish,  motivlashtirish  tushuniladi.
Shunday  qilib,  mahalliy  kadrlar  bilan  ishlash  tizimiga  quyidagi  elementlar 
kiradi 
(2.3-chizmaga  qarang).
Shu  bilan  birga  kadrlar  tizimini  tashkil  etish  va  navbatdagi  bosqichi  uchun 
barcha  shart-sharoitlar yaratiladi.
Mahalliy kadrlar bilan ishlash tizimi haqida so‘z borganda, davlat apparatida va 
davlat  sektorida  tuziladigan  davlat  tizimini  hamda  nodavlat  tashkilotlari- 
aktsiyadorlik,  xususiy, jamoat  tashkilotlari  tizimini  ajratish  zarur.  Kadrlar  bilan 
ishlash  davlat  tizimi  Konstitutsiya,  qonunlari  va  maxsus  qarorlar  bilan  huquqiy 
jihatdan qat’iy tartibga  solingan.
Nodavlat  tashkilotlarida  ba’zan  kadrlar  bilan  izchil  ishlash  tizimi  umuman 
mavjud  emas hamda empirizm va  tasodifiylik hukm suradi.
Ayrim  hollarda  nodavlat  tizimlarida  davlat  andozalarida  tavsiya  etilgan  tartib 
qoilaniladi.  Tashkilot xususiy boisada, unda davlat  tashkilotlaridagi singari  tartib 
•hukm suradi.  Bu empirizmdan yaxshi albatta. Ammo  davlat  boshqaruvi andozalari 
ko‘pincha nodavlat  tashkilotlarining o‘ziga xos xususiyatlarini e ’tiborga olmaydi va 
nodavlat  tuzilmalarining barcha  afzalliklarini  ro'yobga  chiqarmaydi.
Nodavlat  tashkilotlarda  kadrlar  bilan  ishlash xususiy  tizimlari  ayniqsa  katta 
samara beradi.  Ular davlat namunalari va  andozalarini e’tiborga oladi, ammo shu 
bilan  bir  vaqtda  muayyan  tashkilotning  barcha  o‘ziga  xos  xususiyatlarini  ham 
nazardan qochirmaydi va xususiy  tashkilotlarga  xos bo‘lgan  moslashuvchanlikni