S. E. Xolmurotoy, N. T. Shoyusupova

Ijtimoiy-kasbiy xususiyat. 
Tashkilotda yakka tartibdagi shaxslargina bir-biriga ta’sir 
o‘tkazmaydi. Tashkilot a’zolari tajriba, malakaga ega bo'lib, mafkura nuqtai nazaridan 
har xildir. Ijtimoiy tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, tashkilotlami o'rganishda birinchi
41

---

navbatda, ulaming malaka-kasb tarkibi o ‘rganiladi. Shuningdek, harxil tashkilotlarda 
ta’lim darajasi ham har xildir. Bir xil tashkilotlarda xodiinlar orasida rna’lum bir 
kasb turi ko‘p bo'lsa, boshqalarda u yakkadir. Ayrim tashkilotlarda odamlarga nisbatan 
oddiy malaka-kasb tarkibi mavjud bo‘lsa, boshqalarda bu ko'rsatkich ancha 
murakkabroqdir.
Xodimlaming malaka va kasb farqlari ba’zan tashkilotdagi ijtimoiy muhitga, 
shaxslararo ijtimoiy munosabatlarga ancha ta’sir o‘tkazishi mumkin.
Ijtimoiy — iqtisodiy xususuyat. Bu tizimga oid ancha murakkab hisoblanadi va 
uni yuqorida aytib o'tgan tizimlarga oid qirralar bilan solishtirilsa, ijtimoiy-iqtisodiy 
ulardan ancha ustunroq. Tashkilot a’zolari bir-biridan ish haqi, mulk huquqlari, 
mehnat sharoitlari, ish joyi kafolatining ijtimoiy himoyalanishi bilan farqlanadi.
Ishlab chiqarish jarayoni boshlangan vaqtidayoq, odamlarda juda ko‘p turli
3.1-chizma. Tashkilotning ijtimoiy tizimga oid xususiyaílar majmuasi
42

---

manfaatlar, o‘zaro talablar paydo boiadi. Ijtimoiy-iqtisodiy qiziqishlar, ularning 
echimi nuqtai nazaridan — bu mehnat jarayonida bir-biriga ta ’siridan ham 
murakkabroq holatdir.
Tashkilotning asosiy ziddiyati — bir vaqt ichida ikkita katta va qarama-qarshi 
munosabat tudarining mavjudligi, bu ham boisa, taqsimot va o'zaro ta’sirdir.
Taqsimot munosabatlari korxona, tashkilot miqyosida o‘z xususiyatlariga ega. 
M akrodaraja bilan solishtirsak, tashkilotning taqsim ot m unosabatlari o ‘z 
psixologiyasiga ega: unda ham moddiy n e’matlami, ham ijtimoiy maqomlami 
individlar o‘zaro taqsimlashadi. Taqsimlash nafaqat ma’muriy yo‘l bilan, balki 
mehnat jamoasi yetarli jipslashgan boisa, uning fikri asosidaham oikaziladi.
îjtimoiy-demografik xususuyat. Tashkilot faoliyatini tavsiflovchi muhim 
xususiyatlardan biri ~ xodimlaming jinsi va yosh jihatdan tarkibidir. Bu belgi bo‘yicha 
hamma tashkilotlar har xil: ayrim tashkilotlarda ko'proq ayollar ishlaydi, 
boshqalarida esa - erkaklar, uchinchilarida - ikkala jins vakillari bir xil boiishi 
mumkin, ba’zi tashkilotlarda - yoshlar ko‘proq ishlaydi, boshqalarida — yoshi 
katta odamlar, uchinchilarida - hamma yoshdagi xodimlami ko'rish mumkin. Ko‘p 
taslikilotlarda xodimlaming jinsiy va yosh jihatidan tarkibi juda murakkab ya’ni, 
tashkilotning ko‘p xususiyatlari uning tarkibiga bogiiq. Xodimlaming jinsiy va yosh 
jihatdan xususiyatlari mehnat taqsimotini belgilaydi, ular tashkilotning ijtimoiy 
iqlimiga, odamlarning munosabatiga, ish boshqarilishiga, tashkiliy tizimiga, 
moddiy ne’matlarning taqsimlanishiga ta’sir etadi.
Ijtimoiy - madaniy xususuyat. Har bir tashkilot o‘z ichki madaniyatiga ega. 
Ichki madaniyatni quyidagilar belgilaydi:
- an’analar, urf-odatlar va birgalikda kamol topgan jam oaning tafakkur 
stereotiplari;
-jamoaning o‘ziga xos malaka, kasb, iqtisodiy va ijtimoiy tajribalar va jamoaning 
xotirasi;
- paydo boigan muammolarga, har xil holatlarga tashkilotning munosabati va 
bularning echimini topishda jamoaning imkoniyat darajadagi qobiliyati.
Ijtimoiy ~ ruhiy xususuyat.
Tashkilot — bu ijtimoiy ruhiy holatlaming murakkab dunyosi. Ular kasbiy- 
iqtisodiy munosabatlar asosida maqomini topadi, yoki odamlarning o'ziga xos 
munosabatlariga ko‘proq ta’sir etadi.
Tashkilot ishlab chiqarish uchun barpo etiladi. Shu vaqt ichida tashkilot bevosita 
bir qator ijtimoiy funksiyalami ham bajaradi. Bu funksiyalar inson xulqiga ham 
ta ’sir etadi. Shuning uchun bu funksiyalam i real deb hisoblasa b o ia d i. 
Funksiyalaming asosiy mazmuni quyidagicha:
Ijtimoiy-iqtisodiy funksiya. Har bir tashkilot o‘z bandligini boshqaradi. Inson 
manfaatini ko'zlagan holda, uni yoqtirgan mehnat turi bilan ta’minlaydi. Bu funksiya 
nafaqat daromadga yetishish, balki uning taqsimlanish va kafolatlash vazifasini 
ham bajaradi.
Ijtimoiy-siyosiy funksiya. Tashkilot mehnat jamoasi sifatida siyosiy hayotning
43

---

mustaqil subyekti ham boiishi mumkin. Tashkilot a’zolari siyosiy hayotda faol 
qatnashishlari kerak.