S begmatov, Ì. MÀTyoqubov o‘zbek an’anaviy cholg‘ulari

5- §. Òorli urma cholg‘ular

O‘zbek an’anaviy cholg‘ulari orasida urma xususiyat kasb etuvchi

cholg‘u  chang  hisoblanadi.  Chang  o‘zining  qadimiyligi,  har  bir

xalqning o‘ziga xos an’analariga moslanganligi va tabiatan ochiq

ovozga egaligi bilan boshqa sozlar orasida alohida ajralib turadi. Chang

tarixiy risolalarning ko‘pchiligida o‘ziga xos bayon etilgan. Bizning

hozirgi changga o‘xshash namunasi esa Darvish Ali Changiyning

risolasida keltirilgan va u 14 bosqichli soz sifatida ta’riflaniladi.

Chang cholg‘usi trapesiya shakliga ega bo‘lib, yupqa qutidan

iboratdir. Uning pastki va ustki qopqoqlari maxsus yog‘ochlardan

yasalib,  ichki  tomonidan ikkita yog‘och taxtachalar o‘rnatilgan.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

35

Òorlarning  mahkam  tortili-

shini  ta’minlash  maqsadida

cholg‘uning  o‘ng  tomoniga

metall  quloqchalar,  chap

tomoniga  esa  torlarning

ikkinchi  uchini  ilib  qo‘yish

uchun  ilmoqchalar  o‘rnati-

ladi.  Chang  torlarini  o‘rna-

tishda  maxsus  xarraklarni

terib, ustki tomoniga metall

sim o‘rnatiladi.

An’anaviy chang sozining

40  simli  va  diatorik

tovushqator  tarkibiga  ega

ekanligi  haqida  V.Belyayev  o‘z  risolasida  bayon  etgan.  Chang

takomillashish  jarayonida  ko‘p  o‘zgarishlarga  uchragan.

Òakomillashishning asosiy maqsadi changning ovoz imkoniyatlarini

oshirish  va  ijroviy  diapozonini  kengaytirishdan  iborat  bo‘lgan.

Qilingan ijodiy harakatlar davomida chang 70 torli (har bir tovush

ikkilangan  va  uchlangan)  va  38  tarzda  joylashgan  xromatik

tovushqatorga  ega  bo‘lgan.  Changga    maxsus  o‘ralgan  0,8-0,7-

0,6-0,5-0,4  mm  hajmli  po‘lat  torlar  tortiladi.  Hattoki  tovush

so‘ngdirgich  ham  o‘rnatilgan  (an’anaviy  namunasida  bu  uskuna

deyarli ishlatilmaydi) va akademik uslubda keng qo‘llaniladi.

Zamonaviy jarayonda changchi sozandalar takomillashgan changdan

foydalanadilar. Uning diapozoni 3 oktavani to‘la qamrab oladi:

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

36