S begmatov, Ì. MÀTyoqubov o‘zbek an’anaviy cholg‘ulari

3- §. O‘zbek milliy cholg‘ularining tarkibiy tasnifi

Xalq  cholg‘u asboblarini tasniflash jarayoni ilm dunyosida ikkinchi

muallim  nomini  olgan  alloma  Al-Forobiy  tomonidan  boshlab

berilganligi bir qator tarixiy manbalarda zikr etilgan. Shundan so‘ng

bir  qator  musiqashunos  olimlar  risolalarida  turli  cholg‘ularning

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

15

tavsifi berilib, o‘z zamonalarining mashhur cholg‘ulari bayon etildi.

XX asrga kelib o‘zbek xalq cholg‘ulari xususida V.Belyayev, I.Akbarov

va Yu. Kon, F.Karomatov kabi musiqashunos olimlar alohida ilmiy

tadqiqotlar  olib  borganlar.  Ular  cholg‘ularni  atroflicha  o‘rganib,

alohida  cholg‘ular  misolida  tasniflab  ham  berdilar.  O‘tmish

allomalarining tadqiqotlari, hozirgi zamon ilm-fan yutuqlari hamda

cholg‘ularning tabiiy shakllanib rivojlanish jarayoni deyarli bir-biriga

mos  ekanligini  namoyon  etadi.  Shunga  ko‘ra  o‘zbek  musiqiy

cholg‘ularini uch asosiy guruhga bo‘lish mumkin.

Òasniflash  jarayonida  olimlar  uch  mezonga  asoslanganliklarini

e’tirof etib o‘tish lozim. Birinchi asos – har bir cholg‘uning sado

chiqarish  vositasi.  Ya’ni,  cholg‘ularning  tovush  manbai.  Ayrim

cholg‘ularda   oddiy ip yoki sim bo‘lsa, ba’zilarida   teri yoki muayyan

bir jism. Ba’zilarida esa havo vositasida ovoz tarannum etiladi. Ikkinchi

asos  –  ijrochilik  uslubi.  Ya’ni,  cholg‘u  asboblarini  tarannumiga

erishish mezonlari: dam, chertish, urish (zarb) va silash orqali.

Uchinchi asos – cholg‘ularning funksiyasi. Ushbu holatda ko‘proq

cholg‘ularning ijrochilikdagi muhiti va sharoiti nazarda tutilgan.

O‘zbek an’anaviy xalq cholg‘ulari tasnifotini ikki yirik olimlar

V.Belyayev

14

 va F.Karomatovlar

15

 o‘z ilmiy-tadqiqotlarida yoritib

berganlar. Ushbu tadqiqotlar nashr etilib, o‘quv jarayonida keng

qo‘llaniladi.

Òabiiy  tuzilish  va  ijroviy  imkoniyatlariga  ko‘ra  o‘zbek  xalq

cholg‘ulari  uch  guruhga  tasniflanadi.  Birinchi  guruh  –  torli

cholg‘ular; Ikkinchi guruh – puflama damli cholg‘ular; Uchinchi

guruh – urma-zarbli cholg‘ular. Har bir guruh cholg‘ulari ichki

xususiyatlaridan kelib chiqib turlarga bo‘linadi.

1. Òorli cholg‘ular, ijroviy imkoniyatlarini inobatga olib to‘rt

turga ajratiladi: a) torli chertma cholg‘ular (barmoqlar yordamida

chertib  ijro  etiladigan  cholg‘ular);  b)  torli  plektorli  (maxsus

moslama yordamida ijro etiladigan) cholg‘ular; v) torli-kamonli

(kamon yordamida chalinadigan) cholg‘ular; g) torli urma (maxsus

cho‘plar  bilan  ijro  etiladigan)  cholg‘ular.

2.  Puflama-damli  chog‘ular  tarkibiy  va  ijroviy  xususiyatlari

doirasida uch turga ajratiladi: a) naysimon (bevosita havoni puflash

orqali  ijro  etiladigan)  cholg‘ular;  b)  tilsimon  (ovoz  manbai

cholg‘udan  ajratilgan  tildan  hosil  bo‘ladigan)  cholg‘ular;  d)

14

 Â.Áåëÿåâ «Ìóçûêàëüíûå èíñòðóìåíòû Óçáåêèñòàíà», M., 1933.

15

 Ô.Êàðîìàòîâ «Óçáåêñêàÿ èíñòðóìåíòàëüíàÿ ìóçûêà» Ò., 1972.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

16

munshtukli (maxsus naycha yoki naypachoqlar bilan ijro etiladigan)

cholg‘ular.

O‘zbek cholg‘ularining ijroviy va texnik imkoniyatlari ulkanligini

e’tirof etish lozimdir. Ijrochilik amaliyoti o‘zbek xalq cholg‘ularining

turli xalqlar musiqa namunalari bilan birga jahon klassik musiqiy

namunalarini  me’yorida  ijro  etish  imkoniyatlari  mavjudligini

namoyon etgan. Bu esa cholg‘ularning rang-barangligi, turlari xalq

va professional ijrochilik amaliyotida o‘zini namoyon etganligidan

dalolat beradi.

www.ziyouz.com kutubxonasi

---

17