S avezbayev

Nazorat savollari va topshiriqlar
1.
Yer tuzish ishlarini avtomatlashtirishning tamoyillari qanday? 
2. Yer tuzish hisoblashlarini avtomatlashtirish uchun dasturiy vositalarni 
ishlashda qanday masalalarni yechish kerak? 
3. Avtomatlashtirilgan hisoblashlar vositalari tizimi o’zida nimalarni 
ifodalaydi? 
4. Qanday turdagi ta’minotlar yer tuzish hisoblashlarini avtomatlashtirish
pastki tizimiga kiradi? 
5. Yer tuzish ma’lumotlarining asosiy manbalarini ayting? 
6. YEТLIAТni qo’llashdan olinadigan umumiy samara qanday tarkibiy 
qismlardan iborat va ular qanday hisoblanadi? 
7. Ma’lumotlarga ishlov berish tizimining iqtisodiy samaradorligi qanday 
aniqlanadi? 
8. Iqtisodiy samaradorlikni baholash uchun qanday ko’rsatkichlardan 
foydalaniladi? 
9. Yer tuzishda YEТLIAТ va GAТlarni joriy etishdan olinadigan iqtisodiy 
samarani hisoblash usulini bayonlab bering. 
 
VIII –BOB YER TUZISHDA EKSPERT TIZIMLARI
1. Ekspert tizimlarining tarkibi va imkoniyatlari 

---

118 
YEТLIAТ va GAТlarning kelajakdagi rivojlanishi ko’p jihatdan ekspert 
tizimlarini yaratish va foydalanishga bog’liq. Ular sun’iy intellekt tizimining bir 
turi hisoblanadi. 
Sun’iy intellekt – bu ХХ asrning 50 yillarida kibernetika, lingvistika,
psixologiya va dasturlash fanlari orasida paydo bo’lib, Viner, Makkalok va 
Rozenblatlarning neyron tarmoqlari bo’yicha ishlaridan boshlangan va tez 
rivojlanayotgan ilmiy fandir. Uni bilimlar va ularni qanday qilib olish, sun’iy 
tizimlarda ko’rsatish, ularning ichida qayta ishlash va amaliy masalalarni yechish 
uchun foydalanish to’g’risidagi fan sifatida qarash mumkin. Hozirgi vaqtda ushbu 
sohadagi izlanishlar quyidagi asosiy yo’nalishlar bo’yicha olib boriladi: 
- tabiiy tilga ishlov berish va muloqatni modellashtirish; 
- ekspert tizimlari; 
- teoremalarni avtomatik isbotlash; 
- robototexnika; 
- sun’iy savol-javob tizimlari; 
- avtomatlashgan loyihalash; 
- tasvirlarni (qiyofalarni) tanish; 
- kombinatorlik masalalarini (boshqotirmalar, o’yinlar) yechish. 
Sun’iy intellekt sohasida eng katta progress EТ larni yaratish bilan bog’liq. 
Ular hozirgi vaqtda yetarlik darajada keng tarqalib ulgurgan va ko’plab amaliy 
masalalarni yechishda foydalaniladi.
Yer tuzishni loyihalash masalalarini yechish doimiy ravishda katta hajmdagi 
ekspertlar bilimlarini jalb etishni talab qiladi. Bu qator sabablardan kelib chiqadi: 
ushbu turdagi masalalarning ko’pchiligi ojiz tarkiblashtirilgan; ularni qo’yishda 
mutaxassis–ekspertlarning qatnashishi; har xil, biroq amaliy jihatdan teng qiymatli 
loyihalar 
olish 
imkoniyati; 
yechimlarning 
yagona 
algoritmi 
yo’qligi; 
loyihalashning navbatdagi qadamlarida loyihalanuvchi obyektlarning murakkabligi 
oshib borishi va hisobga olinadigan ko’rsatkichlarning soni ko’payishi. 
Ekspert tizimlari (25-rasm) – bu aniq amaliy masalalalarni yechishda baza 
obyektlari bilan manipulyatsiya qilishni ta’minlovchi, ahamiyatli komponentlari 

---

119 
bilimlar bazasi (ularni taqdim etish uchun belgilangan shaklga mos qurilgan) va 
chiqarish mexanizmidan iborat odam-mashina tizimidir. 
Bilimlar bazasi o’zida ekspert ma’lumotlari to’plamini ifodalaydi, ya’ni, 
ma’lum fan sohasidagi mutaxassislar bilimlari. Odatdagi ma’lumotlar bazasidan
25-rasm. Ekspert tizimi faoliyatining umumiy chizmasi. 
farqli o’laroq, bilimlar boshqacha taqdim etish shaklini talab etadi: buning uchun 
erkin tarkibli semantik tarmoqdan va doimiy tarmoqlar-freymalardan foydalani-
ladi. Freymalar umumiy tushunchalarni bayonlaydi, slotlar va katakchalar, ularni 
aniqlashtiradi va natijada EТ lari iyerarxik tarkibga ega bo’ladi. «Yechuvchi» 
(chiqarish mexanizmlari bloki) yordamida ekspertlarning professional bilimlari va 
real vaziyatlar (masalaning kiruvchi ma’lumotlari) orasida aloqalar belgilanadigan 
mantiqiy harakatlar yig’ilgan. Shunday qilib, EТ eng asosiy bilim sohasi va mos 
masalalarni yechish usullari to’g’risidagi ekspertlarning tasavvurlari modeli 
hisoblanadi. Тizimning takomilligi ushbu bilim sohasiga tizim yaratuvchilarining 
qanchalik chuqur kirib borganliklariga, ya’ni ularning tajribasiga bog’liq bo’ladi. 
EТ ning bo’laklarga ajratilgan tarkibi 26–rasmda keltirilgan. Foydalnuvchi 
so’roviga asosan chiqarish moduli (yechuvchi) mavjud bilimlardan foydalanib, 
javobni qidiradi, bu qidirish, odatda, foydalanuvchi va EТ orasidagi muloqat 
yordamida amalga oshiriladi. Agar masalaning yechilishi foydalanuvchida shubha 
uyg’otsa, u tushuntirish talab etishi mumkin (bu vazifani rasmda ko’rsatilmagan
tushuntirishlar pastki tizimi bajaradi). 
Оdam (ekspert, 
foydalanuvchi) 
Chiqаrish 
mexanizmi 
Bilimlarb
azasi 

---

120 
Bilimlarni o’zlashtirish moduli, agar u EТga qo’shilgan bo’lsa, induktiv 
chiqarish tamoyilida faoliyat ko’rsatadi; bunday modullarni ishlash endi 
boshlanayapti, shuning uchun ko’pchilik mavjud EТlarda u yo’q bo’lishi mumkin. 
Ekspert tizimlarini yaratish – kompyuter dasturlarini yaratish, ma’lumotlar 
bazalarini, axborot-izlash tizimlarini ishlab chiqishga nisbatan kamroq shakllangan 
jarayon. Buning sababi, ushbu sohaning yoshida (EТlar 30 yilga yaqin vaqtdan 
buyon ishlanmoqda) emas, balki, har xil bilim sohalarida kelib chiqadigan, yomon 
formallashtiriladigan masalalarning xilma-xilligidadir.
ЭТ маркази 
Foydalanuvchi 
Bilimlar 
bazasi 
taxrirchisi 
Ekspertlardan olinadigan bilimlar 
Ма’lumot-
lar bazasi 
Bilimlarni 
o’zlashtirish 
moduli 
Bilimlar bazasi 
(bilim sohasi 
bo’yicha ma’lum 
dalillar, ushbu 
bilimlarni 
ko’rsatuvchi 
formal qоidalar)
Foydalanuvchi
Foydalanuvchi
Ciqarish 
mexanizmi 
(interpretator, 
rejachi) 

---

121 
26-rasm. Ekspert tizimi tarkibi 
Shunga qaramasdan EТ yetarlik darajada keng qo’llaniladi; ularni quyidagi
turlar bo’yicha klassifikatsiyalash mumkin: 
- interpretatsiya (kuzatilayotgan ma’lumotlar bo’yicha vaziyatlarni baholash); 
- bashoratlash (berilgan vaziyatdan kelib chiqishi mumkin bo’lgan xulosalarni 
chiqarish); 
- tashxislash (diagnostika, texnik tizim ishidagi yoki inson organizmidagi 
buzilishlarni kuzatishlar ma’lumotlari asosida chiqarish); 
- loyihalash (belgilangan cheklashlarni qoniqtiradigan obyektlarning shaklini 
qurish); 
- rejalash (ko’zlangan maqsadga erishish uchun harakatlar rejasini ishlab 
chiqish); 
- nazorat (xavf yoki kutilmagan vaziyat to’g’risida ogohlashtirish berish); 
- tuzatish (faoliyatdagi kamchiliklarni tuzatish bo’yicha tavsiyalar berish); 
- ta’mirlash (tizimda aniqlangan kamchiliklarni tugatish); 
- o’qitish; 
- boshqarish (tizimni o’zgaruvchi sharoitlarga moslash). 
Hozirgi vaqtda o’z ichiga 6 asosiy bosqichni oladigan EТni yaratishning 
ma’lum 
texnologiyasi 
shakllandi: 
identifikatsiya, 
kontseptualizatsiya, 
formalizatsiya, bajarish, sinash va tajribali foydalanish.