S avezbayev, S. N. Volkov

3. Respublika, viloyatlar va ma'muriy tumanlar yer tuzish chiz-malari.
Viloyat va tumanlar darajasida yer tuzish chizmalarini ishlash zarurati 60-yillar oxiridayoq, yerdan foydalanishlarni tartibga solish, infratizim elementlarini oqilona joylashtirish, tabiiy muhitni muhofaza qilish vazifalari bilan bog'liq holda yuzaga chiqdi. Ayrim hududiy birliklar bo'yicha, ularning tabiiy-iqtisodiy salohiyatlaririi (eng awalo yerlarning soni va sifati), yerdan foydalanishlar tizimini takomil-lashtirishni, yer resurslaridan foydalanish va uni muhofaza qilish, yaxshilashning samarali yo'nalishlarini tahlashni hisdbga oladigan tadbirlarni tabaqalashtirishning yangi usuilari zarar edi.
Yer tuzish chizmalari viloyatlar va tumanlarda ASM kelajakda rivojlanish rejalarini tuzishni va yer tuzish loyihalarini ishlashni oldindan aniqiab beradi. Shuning uchun ular rejalashda yerlarni yaxshilash va muhofaza qilish bo'yicha ko'rsatkichlar tizimini hamda yer tuzishni loyihalashning maqsadi va aniq vazifalarini shakllan-tiravchi reja oldi va loyiha oldi hujjatlar vazifasini bajaradi. Yer tuzish chizmalarida viloyat vatuman ASM hududiy tashkil etish va
168
rivojlantirish, kapital qurilish obyektlarini, meliorativ tizimlarni, yo'l tarmoqlarini joylashtirish masalalari o'z yechimlarini topadi, yer va boshqa tabiiy resurslarni muhofaza qilish bo'yicha tadbirlar belgilanadi. Ular albatta ayrim mintaqalar va yerlar loifalari bo'yicha ma'lumotlarni o'zida mujassamlashtiradigan Bosh chizmalar asosida ishlanadi.
Tuman yer tuzish chizmalarida yuqori darajada qabul qilingan yechimlarning (ularni aniq yer egaliklari va yerdan foydalanishlarga yetkazish bilan), aniqligi oshiriladi.
Yer tuzish chizmalarining tarkibiy modelini quyidagi tarkibiy qismlar ko'rinishida tasawur etishimiz mumkin:
® yer resurslarining ahvoli, taqsimlanishi va kelajakda foyda-lanilishi;
® agrosanoat majmuasining joylashishi va rivojlanishi;
© yer egaliklari va yerdan foydalanishlar tizimini takomillash-tirish;
» tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini joylashtirish;
• tavsiya etilayotgan choralarning iqtisodiy samaradorligi va ularni qo'llash rejasi.
Yer tuzishning respublika, viloyatlar darajasidan ma'muriy tuman darajasiga o'tishda yerlarni yaxshilash, ulardan fqydalanish va ularni muhofaza qilish ko'rsatkichlarining hududiy aniqlik darajasi oshadi. Agar viloyat chizmalarida tabiiy va iqtisodiy sharoitlar tahlili bo'yicha izlanishlar va hisob-kitoblar, qishloq xo'jalik ekinlarining samarali tarqalish areallarini ajratish, tubdan yaxshilanishi kerak bo'lgan yerlarni aniqlash, yerdan foydalanishni takomillashtirishni iqtisodiy asoslash masalalari ko'pchilikni tashkil qilsa, tuman chizmalarida ko'proq bevosita hududni tashkil etish - aholi yashash joylarini va ishlab chiqarish markazlarini joylashtirish, yo'l tarmoq^ larini rivojlantirish, yer turlarini tashkil etish bo'yicha masalalar birinchi navbatda yechiladi. Barcha ko'zda tutilgan tadbirlar ularni amalga oshirish bosqichlari bo'yicha bir necha hisoblangan muddatlardan oldin aniqlashtiriladi.
O'zbekistonda yer islohoti jarayonida yerni har xil xo'jalik yurit,ish shakllarini tenglik asosida rivojlantirish, ko'p ukladli iqtisodiyotni shakllantirish va ularni muhofaza qilish uchun sharoit yaratish, undan
169
yuqori samarali foydalanish maqsadida qayta taqsimlash sodir bo'ladi. Fuqarolarni, korxonalarni, tashkilotlarni, muassasalarni, birlash-malarni va o'rtoqliklarni yerlar bilan ta'minlash yangi qonunchilikka mos amalga oshiriladi. Bu ishlar davomida barcha ma'muriy tumanlar yer tuzish chizmalarini tuzish ko'zda tutilgan. Ustivor vazifalardan biri yerlarni dehqonlar va shaxsiy yordamchi xo'jaliklar, bog'dorchilik jamoalarr foydasiga qayta taqsimlash hisoblanadi.
Tuman yer tuzish chizmalarida quyidagi yer islohotini amalga oshirish bilan bog'liq masalalar yechiladi:

• 
  foydalanilmayotgan va nooqilona foydalanilayotgan yerlarni aniqlash;
  
• 
  maxsus taqsimlanadigan yer fondlarini yaratish va ulardan foy­dalanish bo'yicha tavsiyalar tayyorlash;
  
• 
  qishloq va boshqa aholi yashash joylari chegaralarini, yerlarni qishloq va posyolka ma'muriyati ixtiyoriga berish materiallarini ras-miylashtirish bilan, aniqlash va belgilash;
  
• 
  tuman yer fondini tarrnbqlararo qayta taqsimlash bo'yicha tavsiyalar tayyorlash;
  

« tabiatni muhofaza qilish, tabiat-qo'riqxona, sog'lomlashtirish, rekreatsion va tarixiy-rnadaniy maqsadlarga mo'ljallangan hududlar (yerlar) chegaralarini aniqlash va belgilash.
Tuman chizmalari asosida yerlarni qayta taqsimlash, ularni ajratib berish, yerga mulkchilik, egalik qilish va ulardan foydalanish huquqini tasdiqlovchi xujjatlar berish bilan o'tkaziladi.
Yer tuzish chizmalari tarkibiga kiradigan tadbirlarni joriy etish muddatlari uzoqligini hisobga olib, ularga o'z vaqtida zarur aniqiiklar va o'zgarishlar kiritilishi kerak. Bu ishlar ular harakatining navbatdagi bosqichi tugashiga ikki yil qolguncha doimiy ravishda olib boriladi. Chizmalarni xaritaviy rasmiylashtirish tarkibiga yerlardan hozirgi va kelajakda foydalanish, yerlarni yaxshilash, tabiatni muhofaza qilish tadbirlari kiritiladi.
Yer tuzish chizmalari yerlardan oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilishning asosiy yo'nalishlarini va ishlab chiqarishning kelajakdagi hududiy tashkil etilishini aniqlovchi loyiha oldi ishlari hisoblansa ham^!, ular naturaga Goylarga) ko'chirilmaydi. Ularda asoslangan choralar yer tuzish loyihalari yordamida joriy etiladi.
17П