|
Ega ergash gapli qo’shma gaplar.
Ma’lumki, ega ergash gap bosh gapdagi
olmosh bilan ifodalangan egani izohlab, to’ldirib keladi. Eski o’zbek tilida ega
ergash gap bosh gapga quyidagicha bog’langan:
1.
Hozirgi o’zbek tilidagidek, fe’lning shart mayli formasi yordamida:
Har
kim padshah bolsa, yana yaңы xazana yыg’maq kerәk (BN). Har kishi
tүrkichә aytsa, bir ayag’ ichsүn (BN).
77
2.
–r(-ar,-әr,-ur,-үr)
affiksli sifatdosh formasi yordamida:
Ul chin sөzni
yalg’ang’a qatar, durrы saminnы najasatqa atar (Navoiy MQ).
3.
Fe’lning aniqlik mayli formasi yordamida:
Har kishi kim tiriklik
manzыlыg’a kelibtүr, axыr dunya g’amxanasыdыn kechkүsidүr (BN).
4.
–ke,-kim
bog’lovchisi orqali:
Sөңrә ma’lum boldы kim, mujavыrlarnың
tazvыrы ekәndүr (BN).
Eski o’zbek tilida ham ega ergash gap bosh gapda ifodalanmagan egani
izohlab kelgan:
Har kimke vafa qыlsa, vafa tapqusыdur//Har kimke jafa qыlsa,
jafa tapqusыdur (BN)
Kesim ergash gapli qo’shma gaplar.
Kesim ergash gap bosh gapning olmosh
orqali ifodalangan kesimini izohlab, bosh gapga hozirgi o’zbek tilidagidek, -
ke,-
kim
bog’lovchisi orqali bog’langan. Bosh gapning kesimi vazifasida hozirgi
o’zbek tilida
shu
olmoshi keladi. Eski o’zbek tilida esa ko’proq
bu, bular, ul
ko’rsatish olmoshlari qo’llangan. Misollar:
Himmatы vә g’arazы ul edikim, ul
ishni kamalg’a tegүrgәy (BN). Umid andaqdurkim, ushbu kүn taң-la
Xisravshahnың jami’ navkar vә savdarы kelib, padshah qullug’ыn qabul
qыlg’aylar (BN).
To’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gaplar.
Ma’lumki, to’ldiruvchi ergash
gaplar bosh gaplardagi to’ldiruvchi sintaktik vaziyatidagi leksemaning ma’nosini
to’ldirib keladi va bosh gapga
–ki // -kim
shakliy vositasi orqali bog’lanadi: A
qibat
aңa qarar taptы kim, saltanat tajыn ikki ach arslan arasida qoyg’aylar
( Navoiy
TMA ).
Ish aңa yetti kim, bizniң el xandaq yaqasыg’acha barыb, qul vә dadak
keltүrүrlәr edi (BN).
Hozirgi o’zbek tilida to’ldiruvchi ergash gaplar bosh gapga fe’lning shart
mayli shakli,
deb
yordamchisi,
-mi,-chi, -ku
yuklamalari va
–ki
bog’lovchisi
yordamida bog’lanadi. Eski o’zbek tilida esa asosan
–ke,-kim
vositasida
bog’langan.
Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar
.
Ma’lumki, aniqlovchi ergash gap
bosh gapdagi aniqlovchi vazifasida qo’llangan, ayrim so’zlarning ma’nosini
konkretlashtirib keladi yoki bosh gapdagi predmetning aniqlovchisi vazifasini
bajaradi. Aniqlovchi ergash gap ko’pincha bosh gapdagi predmet belgisini uning
harakati yoki holatiga ko’ra aniqlaydi. Aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi ot
orqali ifodalangan turli bo’laklarni izohlab keladi.
Aniqlovchi ergash gapning tarixiy taraqqiyotiga nazar tashlasak, uni uzoq
tarixga ega ekanini ko’ramiz. Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar qadimgi
turkiy tilda, shuningdek, eski o’zbek tilida ham keng qo’llangan.
Hozirgi o’zbek tilida aniqlovchi ergash gaplar bosh gapga
–ki
bog’lovchisi
hamda shart mayli formasi yordamida bog’lanadi. Eski o’zbek tilida ham
shunday holni kuzatish mumkin:
Haja falang’a dag’ы hukm bolsa kim, alar
ishidin xabardar bolub, alarg’a madadkarlыg’ыda taqsir qыlmasa
(Navoiy
MSH ).
Sudurg’a hukm bolsa kim, vilayat avqafыdыn xabardar bolsalar
(Navoiy
MSH).
Andaq rivayat qыldыlar kim, chumchuq bezgәk bolg’andur (BN)
Ba’zan aniqlanayotgan bo’lak shaklan ifodalanmasligi ham mumkin. Lekin
mazmunan u to’liq anglashinaveradi:
Andoq eshitildikim, Astrobodda olamdin
o’tubtur
(Navoiy MN). Mazkur misolda bosh gap tarkibidagi aniqlanayotgan
78
bo’lak
(xabar)
shaklan ifodalanmagan. Aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi
aynan ana shu ifodalanmagan sub’ektni aniqlab, izohlab kelgan. Implitsit sub’ekt
andoq
havola bo’lagi orqali anglashilib turibdi.
Sabab ergash gapli qo’shma gaplar.
Bunday gaplarning mazmuni sabab
munosabatidan iborat. Ergash gap sabab voqeani, bosh gap undan kelib
chiqadigan natijani ifodalaydi. Bunday ergash gaplarda sodda gaplarning
semantik munosabatida
ul jihattin, bu jihattin
leksik birikmalarining semantikasi
muhim ahamiyatga ega. Bu vositalar bosh gapning boshida kelib, sabab holi
semantik vaziyatini egallaydi. Sabab voqea ana shu vositalar yordamida natija
voqeaning ichiga kiradi. Sabab voqea, ya’ni, shart ergash gap oldin, undan so’ng
bosh gap keladi. CHunki sabab voqea ifodalangandan so’ng
ul jihattin, bu
jihattin
vositalari bilan asosiy denotatning yuzaga chiqish sababi izohlanadi.
SHuning uchun ergash gapning bosh gapdan oldin o’rinlashuvi mantiqan to’g’ri.
Misollar:
Bard lafzыdыn achchыg’ы kelүr erdi, bu jihattыn aңa tashvish
berүrlәr erdi
(Navoiy MN).
CHun sizniң tabug’ыңыzda davlatxahlыg’ sөzini
ayturg’a ma’murmen, ul jihattыn gustahlыg’ bilә arzadasht bitildi
(Navoiy MSH
).
Do'stlaringiz bilan baham: |
